مقدمه

اقتصاد دیجیتال یک عصر جدید در اقتصاد است. این مفهوم به فعالیت‌های اقتصادی اشاره دارد که حاصل برقراری هزاران میلیارد ارتباط و انجام فعالیت به‌صورت دیجیتال و آنلاین میان افراد و کسب ‌و کارها است. دیجیتال‌سازی اقتصاد با محوریت ارتقای بهره‌وری، ایجاد اشتغال و افزایش رشد اقتصادی به‌عنوان یکی از رویکردهای غالب در اکثر کشورهای جهان مطرح شده و اغلب آنها در حال حرکت به سمت دیجیتال‌سازی و تغییر روند سهم بازار از اقتصاد سنتی به اقتصاد دیجیتال هستند.

در دنیای امروز هر لحظه در مواجهه با اقتصاد دیجیتال هستیم. هنگامی که تاکسی اینترنتی می‌گیریم، پولی حواله می‌کنیم، بلیط قطار می‌گیریم حتی وقتی که پیامی برای شریک تجاری خود ارسال می‌کنیم. اقتصاد دیجیتال مانند تمام پدیده‌های نوظهور دنیا دارای پتانسیل‌های بالقوه‌ای است که می‌تواند با توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور به فعلیت درآید.

اقتصاد دیجیتال که به آن انقلاب صنعتی چهارم نیز گفته می‌شود، به عبارتی نوعی اقتصاد است که بر پایه تکنولوژی، فناوری اطلاعات و اینترنت بین‌المللی استوار است. امروزه به اقتصاد دیجیتال می‌تواند به‌عنوان موتور محرکه هر اقتصادی لقب داد. با پیشرفت تکنولوژی، افراد برای انجام بخش عمده‌ای از مبادلات خود از امکانات محیا شده در اقتصاد دیجیتال بهره می‌جویند لذا کشورها بیش از پیش به دنبال راهکارهایی جهت توسعه اقتصاد دیجیتال و عوامل مؤثر بر آن هستند.

اقتصاد دیجیتال با عناوین دیگری از جمله اقتصاد اینترنت، اقتصاد اطلاعات و اقتصاد فناوری شناخته می‌شود.

تعریف اقتصاد دیجیتال

تعاریف متعددی در مورد اقتصاد دیجیتال توسط اندیشمندان، اقتصاددانان دو پژوهشگران حوزه اقتصاد ارائه شده است که در زیر برخی از آنها عنوان شده است که برخی از آنها در زیر آمده است:

- شبکه‌ای جهانی از اقتصاد و فعالیت‌های اجتماعی که از طریق فناوری اطلاعات و ارتباطات مانند اینترنت، موبایل و شبکه‌ها امکان‌پذیرگردیده است.

- اقتصاد دیجیتال شامل تمام فعالیت‌های اقتصادی وابسته به نهاده‌های دیجیتال از جمله فناوری‌های دیجیتال، زیرساخت‌های دیجیتال، خدمات دیجیتال و داده‌ها می‌باشد که بازدهی آنها به طور قابل توجهی با استفاده از نهاده دیجیتال افزایش می‌یابد. این تعریف در برگیرنده تمام تولیدکنندگان و مصرف کنندگان از جمله دولت است که از این نهاده‌های دیجیتال در فعالیت‌های اقتصادی خود استفاده می‌کنند.

- سهمی از ستانده است که صرفا یا عمدتا از فناوری‌های دیجیتال با مدل کسب و کار مبتنی بر کالاها یا خدمات دیجیتال به دست می‌آید.

- فعالیت‌هایی که با به‌کارگیری ابزارهای دیجیتال مانند اینترنت، دستگاه‌های هوشمند و فناوری‌های نوین مانند بلاکچین، اینترنت اشیا، فضای ذخیره‌سازی و محاسبات ابری، هوش مصنوعی، کلان‌داده و ...  رویه‌های مرسوم را متحول ساخته است.

- اقتصاد دیجیتال، اقتصادی است که خلق ارزش در آن بر مبنای فناوری‌های دیجیتال شکل گرفته و ستون فقرات آن، ارتباطاتی است که به منظور ساخت اکوسیستمی بین مردم، سازمان‌ها و زیرساخت‌های فناورانه ایجاد می‌شود.

ویژگی‌های اقتصاد دیجیتال

اتکا به فناوری: زیرساخت اصلی اقتصاد دیجیتال، فناوری است و این دو جدایی‌ناپذیرند. استفاده از تکنولوژی‌های نوین، دستگاه‌های به‌روز و پلتفرم‌های دیجیتال از مؤلفه‌های اصلی و اساسی اقتصاد دیجیتال هستند.

بی‌ثباتی: این اقتصاد که به تکنولوژی و توسعه آن گره خورده است، معیارهای متفاوتی برای خلق ارزش دارد؛ به همین دلیل به راحتی دستخوش تغییرات گوناگون می‌شود و بخش‌های ناکارآمد در آن خیلی زود جای خود را به بخش‌های کارآمد می‌دهند.

عمر کوتاه محصولات: بالابودن سرعت رشد و بی‌ثباتی موجود در این اقتصاد سبب می‌شود که محصولات و خدمات مختلف، عمر چندان طولانی نداشته باشند و خیلی زود جای خود را به نسخه‌های بهتر و کاراتر بدهند.

داده‌محور: داده‌ها و اطلاعات برای اقتصاد دیجیتال حیاتی هستند. در عصر دیجیتالی اقتصاد، بیشتر تصمیم‌ها مبتنی ‌بر داده است. اکثر کسب ‌و کارها برای اینکه بتوانند محصولات خود را توسعه دهند و به حالت بهینه برسند، نیازمند اطلاعات دقیق و لحظه‌ای هستند.

   نوآوری و خلاقیت:  روند تغییر تکنولوژی در اقتصاد دیجیتال بسیار بالا است و یکی از ویژگی‌های مهم در آن محسوب می‌شود. بدون نوآوری و ابداع، اقتصاد دیجیتال معنای خود را از دست می‌دهد.

   اتوماسیون: با افزایش سطح نوآوری و خلق روش‌های نوین برای انجام کارها، رویه فعالیت‌ها از شکل سنتی به شکل خودکار و مبتنی‌ بر اتوماسیون تغییر می‌کند. نقش هوش مصنوعی در این مؤلفه بسیار پررنگ است.

   انعطاف‌پذیری و چابکی:  با توجه به سرعت تغییر فناوری‌ها و کاربردی‌تر شدنشان، شرکت‌ها باید بیشترین میزان چابکی و انعطاف را در پذیرش و پیاده‌سازی تغییرات داشته باشند.

     اثر شبکه‌ای: اثر شبکه‌ای زمانی رخ می‌دهد که ارزش کالا یا خدمتی با افزایش و گسترش استفاده مردم از آن، بیشتر می‌شود. در دوره دیجیتالی شدن اقتصاد این اتفاق بسیار مهم است؛ زیرا تمام کسب‌ و کارها برای بقا و پیشرفت و البته رقابت با دیگران نیاز به جذب کاربر جدید دارند.

   جهانی شدن اقتصاد: فرایند جهانی شدن در این اقتصاد آسان است. اقتصاد دیجیتال با استفاده از بستر اینترنت بین‌المللی این امکان را به کسب و کارهای مختلف می‌دهد تا بسیار راحت‌تر از اقتصاد سنتی وارد بازارهای جهانی شوند. به این ترتیب، شرکتی که در یک دفتر محلی در گوشه‌ای از جهان فعالیت می‌کند، می‌تواند خدمات یا محصولات خود را به مشتری‌هایی که در آن سوی دنیای زندگی می‌کنند، ارائه دهد.

 ملزومات اقتصاد دیجیتال

برای اینکه یک کسب و کار بتواند در عصر اقتصاد دیجیتال جایگاهی داشته باشد و به کار خود ادامه داده و موفق باشد باید خود را با جریان بازار همراه کند برای این کار الزامات زیر ضروری است:

- آموزش کارکنان

- دسترسی به اینترنت بین‌المللی

- ساماندهی محیط دیجیتالی

- امنیت اطلاعاتی

- دسترسی به فناوری‎‌های دیجیتال

- دسترسی به روابط بین‌المللی 

سطوح اقتصاد دیجیتال

   به صورت کلی لایه‌های درونی اقتصاد دیجیتال شامل بخش‌های زیر است:

1. هسته مرکزی: این محدوده صرفا شامل فعالیت اقتصادی تولیدکنندگان کالای فناوری اطلاعات و ارتباطات  (ICT)  و خدمات دیجیتال می‌شود. در این لایه، تمام بخش‌هایی قرار دارند که نقش زیرساخت را برای این اقتصاد بازی می‌کنند. به عبارتی هسته اصلی یا زیرساختی اقتصاد دیجیتال شامل نوآوری‌های اساسی (نیمه‌هادی‌ها و پردازنده‌ها)، فناوری‌های اصلی (کامپیوتر، دستگاه‌های مخابراتی) و زیرساخت‌های توانمندساز (اینترنت و شبکه‌های مخابراتی) است.
2. دامنه محدود: شامل بخش هسته مرکزی و همچنین فعالیت‌های اقتصادی ناشی از شرکت‌هایی است که به نهاده‌های دیجیتال متکی است. منظور از نهاده‌های دیجیتال، فناوری دیجیتال، زیرساخت‌های دیجیتال و خدمات دیجیتال است. کسب و کارهای زاده شده در دنیای دیجیتال در این محدوده قرار می‌گیرند. کارآفرین‌ها و شرکت‌های بسیار بزرگ دیجیتالی که توانستند در بستر انقلاب دیجیتال متولد شوند، رشد کنند و گسترش عجیبی پیدا کنند. مانند گوگل، اپل، ماکروسافت و ...
3. دامنه وسیع: شامل دو محدوده اول و همچنین فعالیت اقتصادی شرکت‌هایی است که بازدهی آنها به طور قابل توجهی با استفاده از نهاده‌های دیجیتال افزایش می‌یابد. تقریبا همه شرکت‌ها از برخی کالاهای ICT در فعالیت‌های خود استفاده می‌کنند به عنوان مثال رایانه یا ایمیل. اما لازم است بین شرکت‌هایی که از فناوری کمک می‌گیرند و شرکت‌هایی که با استفاده از نهاده‌های دیجیتال، ستانده‌شان به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد، تفاوت قائل شد.
4. محدوده نهایی: این محدوده از اقتصاد دیجیتال فراتر از چارچوب محاسبات تولید در سیستم حساب‌های ملی است و شامل فعالیت‌های دیجیتالی که به صراحت به عنوان تولید اقتصادی ثبت نمی‌شوند اما منجر به ایجاد منافع برای جامعه مانند انتشار اطلاعات و دانش می شوند، می‌باشد. این محدوده برای سیاست‌گذاری مؤثر در حوزه دیجیتال توسط دولت مهم است.
5. محدوده و معیار اضافی: این محدوده شامل تمامی کالاها و خدماتی است که به صورت دیجیتالی سفارش و یا تحویل می‌شوند که بر دو مفهوم استوار است، سفارش دیجیتالی و تحویل دیجیتالی. در این محدوده نوع محصول و نحوه تولید آن اهمیتی ندارد به عبارتی می‌تواند کالا یا خدمت دیجیتال باشد یا نباشد.

سنجش اقتصاد دیجیتال در ایران

در لایحه برنامه هفتم توسعه، فصل «13- توسعه شبکه ملی اطلاعات و اقتصاد رقومی (دیجیتال)»، ماده 66 به  موضوع اقتصاد دیجیتال اختصاص داده و هدف کمی مورد نظر تا پایان برنامه برای سنجه عملکردی «سهم اقتصاد رقومی از تولید ناخالص ملی»، 15 درصد در نظر گرفته شده است. این ماده در قالب 7 بند به منظور افزایش سهم اقتصاد رقومی از تولید ناخالص ملی، برای دستگاه‌های اجرایی وظایفی تعبیه شده است. در بند ث این ماده مرکز آمار ایران با همکاری وزارتخانه­های ارتباطات و فناوری اطلاعات و صنعت، معدن و تجارت موظف گردید ظرف سه ماه از لازم الاجرا شدن این قانون، نسبت به تهیه نظام سنجش سهم زیست‌بوم اقتصاد رقومی در ارزش افزوده کل اقتصاد کشور و به‌روزرسانی آن به صورت سالانه اقدام نماید.

نخستین بار برای داده‌های سال 1396، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با همکاری پژوهشکده آمار، در قالب یک طرح پژوهشی اقدام به برآورد ارزش افزوده اقتصاد دیجیتال به تفکیک لایه‌های مدل اقتصاد دیجیتال نمود. در سال 1400 به منظور افزایش سطح اعتبار نتایج، از داده‌های ثبتی و نتایج طرح‌های آمارگیری نیز استفاده شد و ارزش افزوده اقتصاد دیجیتال در اقتصاد ایران و سهم آن در تولید ناخالص داخلی محاسبه و ارائه شد.

 در همین راستا پیش‌نویس نظام‌نامه «سنجش سهم زیست­بوم اقتصاد رقومی (دیجیتال) در ارزش افزوده کل اقتصاد کشور» نیز تدوین شده است.

نتیجه‌گیری

اقتصاد دیجیتال انقلابی است که تمام وجوه زندگی بشر را در بر می‌گیرد و هیچ گریزی از آن نیست. در نهایت باید گفت مقاومت کردن در برابر این اقتصاد به شکل‌های گوناگون برای کشورهای در حال توسعه به ویژه ایران کاری بیهوده است و باید تلاش شود که از توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان، استارتاپ‌ها، کسب و کارها و شرکت‌های پلتفرم محور حمایت شود. همان طور که در نهایت تمام دنیا، حضور و قدرت اینترنت، موبایل و کامپیوترها را پذیرفتند، ما نیز باید نهایت تلاشمان را برای  بالا بردن سرعت رشد در این اقتصاد نوین انجام دهیم. در چنین دنیایی لزوم ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای کشورها اهمیت ویژه‌ای دارد. جهان فردا جهان هوش مصنوعی است و کشوری برنده خواهند بود که زودتر سوار موج شود و کشورهایی که تعلل کنند، نخواهند توانست از پتانسیل‌های ایجاد شده بهره کامل برند.

با توجه به اهمیت موضوع و وجود قوانین بالادستی، محاسبه سهم اقتصاد دیجیتال در ارزش افزوده کل اقتصاد از ضروریات برنامه‌ریزی برای کشور است.

مراجع

1. لایحه برنامه هفتم توسعه (1402-1406)
2. طرح پژوهشی «سنجش اقتصاد دیجیتال»، پژوهشکده آمار، سال 1396
3. طرح پژوهشی «سنجش اقتصاد دیجیتال»، پژوهشکده آمار، سال 1400
4. پیش‌نویس نظام‌نامه «سنجش سهم زیست­بوم اقتصاد رقومی (دیجیتال) در ارزش افزوده کل اقتصاد کشور»، مرکز آمار ایران، 1403