روز ملی جمعیت یک رویداد سالانه است که هر سال در ۳۰ اردیبهشت برگزار می‌شود. این روز به پیشنهاد سازمان ثبت احوال ایران و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی و مصادف با روز ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری (مد) به عنوان روز ملی جمعیت در تقویم رسمی ایران به ثبت رسید.

در سیاست‌های کلی جمعیت به مواردی مانند ارتقای پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش تعداد فرزند، کاهش سن ازدواج، اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران به‌ویژه در دوره بارداری و شیردهی و پوشش بیمه‌ای هزینه‌های زایمان و درمان ناباروری مردان و زنان، تحکیم بنیان و پایداری خانواده با اصلاح و تکمیل آموزش‌های عمومی درباره اصالت کانون خانواده و فرزند پروری و با تأکید بر آموزش مهارت‌های زندگی و… اشاره شده‌است.

مقوله جمعیت، جزء اساسی ترین مباحث مدیریت دولت‌ها و نظام برنامه‌ریزی دولت‌ها  به شمار می رود و اهمیت بسزایی در برنامه‌ریزی برای توسعه  اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشورها دارد، لذا بررسی ابعاد مختلف جمعیت، با استناد به آمار و ارقام ضروری به نظر می‌رسد. در همین راستا و به مناسبت روز ملی جمعیت، روابط عمومی مرکز آمار ایران گفت و گویی با خانم دکتر الهام فتحی، رییس گروه آمارهای جمعیت مرکز آمار ایران داشته است:

1. سرکار خانم دکتر فتحی، ضمن تشکر از وقتی که در اختیار ما گذاشتید، لطفا بفرمایید میزان رشد جمعیت کشور در حال حاضر چگونه است؟

برپایه دو سرشماری اخیر رشد جمعیت کل کشور در دوره پنج ساله 1395-1390 برابر 1.24 درصد بود. اما براساس آخرین برآوردهای جمعیتی رشد جمعیت کشور در دوره­های بعدی رو به کاهش گذاشته است. به این ترتیب که در دوره 1400-1395 برابر 0.98 درصد و در دوره 1405-1400 برابر 0.72درصد برآورد می­شود.

2. اگر امکان دارد برخی از مهمترین آمارهای جمعیتی مانند تعداد جمعیت و خانوار کل کشور و همچنین میزان باروری کل را بیان کنید.

براساس آخرین پیش بینی­‌های جمعیتی تعداد جمعیت کشور در سال 1404 حدود 85 میلیون و 562 هزار نفر برآورد می­شود که از این تعداد 66 میلیون و 968 هزار نفر ساکن در نقاط شهری و تعداد 19 میلیون و 426  هزار نفر ساکن در نقاط روستایی زندگی می­‌کنند. به این ترتیب ملاحظه می‌شود در مقایسه با آخرین سرشماری (با گذشت 8 سال) بیش از 6 میلیون نفر به جمعیت کشور افزوده شده است.

تعداد خانوار کل کشور نیز از 24 میلیون و 196 هزار خانوار در سال 1395 به 28 میلیون و 81 هزار خانوار در سال 1404رسیده است. در همین سال تعداد خانوار شهری برابر 22 میلیون 129 هزار و روستایی 5 میلیون و 952 هزار برآورد می‌­شود.

در گذشته به دليل وجود خطاهاي پوشش ثبت تعداد مواليد براي محاسبه ميزان باروري كل از روش‌هاي غيرمستقيم و اطلاعات سرشماري‌ها استفاده مي‌شد. بنابراين امكان ارائه شاخص‌هاي باروري از جمله ميزان باروري كل محدود به سال‌هاي سرشماري بود. براي محاسبه ميزان باروري كل در سال‌هاي 1385، 1390 و 1395 از روش غيرمستقيم فرزندان خود بهره گرفته شد. نتايج حاصله از روش‌هاي مستقيم و غيرمستقيم در سال 1395 نتایج یکسانی (میزان باروری کل حدود 2.1 فرزند) را نشان داد. در سال‌های اخیر افزایش پوشش ثبت موالید و مطالعات كارشناسي نشان دادند مي‌توان با روش مستقيم نسبت به محاسبه اين شاخص اقدام نمود و به نيازهاي سياستگذاران و برنامه‌ريزان پاسخ داد.

در مجموع نتايج محاسبات، شيب كاهش ميزان باروري كل ايران از سال 1395 تا 1400 را تاييد نمود. اطلاعات ثبت احوال نشان داد ميزان باروري كل ايران (براي جمعيت ايراني) و پیش بینی‌های جمعیتی مرکز آمار ایران در سال‌هاي 1396 و 1397 و 1398 و 1399 و 1400 به ترتيب برابر 2.09 و 1.95 و 1.74 و 1.65 و 1.65 فرزند است.

ميزان باروري كل ايران (براي جمعيت ايراني و غیر ایرانی) با استفاده از داده‌های ثبت احوال (ثبت موالید تا وقوع یکسال) و وزارت بهداشت (ثبت موالید اتباع خارجی) و پیش بینی‌های جمعیتی مرکز آمار ایران در سال‌هاي 1396 و 1397 و 1398 و 1399و 1400 به ترتيب برابر 2.07 و 1.97 و 1.77 و 1.71 و 1.74 فرزند است.

3. آیا مرکز آمار پیش بینی جمعیتی نیز انجام می‌دهد؟ اگر بله، بر اساس پیش بینی‌ها، تا سال 1430 که به عنوان چشم انداز برنامه‌های توسعه‌ای کشور تعیین شده است، تعداد جمعیت کشور چقدر خواهد بود؟

تعداد جمعيت و ويژگي‌هاي آن، پايه و زيربناي هرگونه برنامه‌ريزي و سياستگذاري است. برای تدبير سیاست‌هاي جمعیتی که هماهنگ و سازگار با برنامه‌های توسعه پایدار باشد، آگاهی از حجم جمعیت، توزیع سنی و جنسی آن و نیز میزان رشد سالیانه و چگونگی تغییرات آن ابزار مناسب شناخته شده‌ای است و هرچه دانش برنامه‌ریزان در ارتباط با جمعیت دقیق‌تر باشد، احتمال توفیق برنامه‌های توسعه افزایش می‌یابد. از دیرباز تاکنون اكثر كشورهاي جهان تلاش نمودند تا سياست جمعيتي معيني را با توجه به اوضاع جمعيتي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادی و سياسي كشور خود اتخاذ كنند. در سياست‌گذاري‌هاي مربوط به جمعيت، كوشش برآن است كه بين اهداف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي از يك سو و مسائل جمعيتي از سوي ديگر، هماهنگي لازم در بهره‌گيري از منابع نيروي انساني به عمل آيد. اين بهره‌گيري، يكسويه نيست، بلكه در اهداف سياست‌هاي جمعيتي، ايجاد رفاه براي جامعه در درجه اول اهميت قرار دارد.

با عنایت به اینکه تعداد جمعیت و ویژگی‌های آن از سرشماری‌ها قابل حصول است و سرشماری‌ها نیز در فواصل زمانی10 یا 5 سال یک بار انجام می‌شود، پيش بيني جمعیت برای سال‌های آتی اهمیت و جایگاه ویژه‌ای پیدا می‌کند. هر چند که پیش بینی جمعیت از وظایف قانونی مرکز آمار ایران نیست اما به دلیل تقاضاهای متعدد داخلی و بین المللی، مرکز آمار ایران با استفاده از آخرین دستاوردها و روش های علمی نسبت به پیش بینی جمعیت در سطح کل کشور، استان، مناطق شهری و روستایی و به تفکیک سن و جنس می‌پردازد. بر همین اساس پيش بيني جمعيت کل كشور تا افق 1430 و جمعيت استاني تا سال 1415 پس از انتشار نتايج سرشماري سال 1395 در سال 1396 انجام شد و نتايج آن پس از تصويب كميته آمار بخشي جمعيت منتشر شد. سپس در سال 1400 و بعد از پنج سال از اجراي سرشماري 1395 و با توجه به تغييرات اجتماعي و فرهنگي در جامعه و نيز همه گيري بيماري كوويد 19 و بازتاب آن در آمارهاي حياتي و اثرگذاري نتايج آن در محاسبات بسياري از شاخص‌ها، برنامه‌ريزي‌ها و سياستگذاري‌ها بازنگري پيش بيني جمعيت بيش از پيش ضرورت یافت. در بازنگري جمعيت ايران با توجه به واقعيت‌هاي موجود جامعه و شاخص‌هاي محاسبه شده از سال 1396 تا 1399 سناريوهاي باروري و مرگ و مير پيش بيني قبلي تغيير كرد. ارزيابي داده‌هاي سرشماري و سناري و مهاجرت‌هاي داخلي هم كماكان بر اساس پيش بيني قبلي باقي ماند. برای پیش‌بینی جمعیت طبق روال گذشته از روش ترکیبی (مولفه‌ای – نسلی) و نرم افزار SPECTRUM4 استفاده شد. سازمان ملل نيز به كشورها توصيه مي‌نمايد از اين روش به عنوان روش "استاندارد طلايي" در برآورد و پيش‌بيني‌هاي آمارهاي رسمي خود استفاده كنند.

در آخرین پیش بینی انجام شده، جمعیت کل کشور در شش سناریو به شرح زیر پیش بینی شد:

• جبران كاهش باروري پس از دوره همه‌گیری کووید 19(سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند (سناريو محتمل تر)

• كاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند

• تثبيت باروري 1.7 فرزند

• كاهش باروري تا 1.3 فرزند (سناريو بدبينانه)

• افزايش باروري تا سطح جانشيني 2.1 فرزند

• افزايش باروري تا بالاتر از سطح 2.5 فرزند (سناريو خوشبينانه) 

دليل انتخاب سناريوها به اين ترتيب است كه رقم 1.7 تثبيت باروري با توجه به رقم محاسبه شده در سال 1399 است. سناريوهاي باروري 2.1 و 2.5 فرزند با فرض رسيدن به سطح جانشيني و بالاتر از سطح جانشيني با توجه به ايده‌آل‌ها و سياستگذاري‌هاي جمعيتي و بسيار خوشبينانه انتخاب شده اند و سناريو باروري 1.3 فرزند به عنوان بدبينانه ترين سناريو تدوين شده است. اما جبران كاهش باروري پس از دوره كرونا (سال 1403) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناريو محتمل‌تر در نظر گرفته شد. زيرا با توجه به مسائل فرهنگي و سنتي و تمايل خانوارها همراه با اثرگذاري سياست‌هاي جمعيتي و بهبود اپيدمي كرونا پس از واكسيناسيون عمومي و بهبود نسبي كسب و كارها، به نظر مي‌رسید از كاهش شديد باروري به سمت خيلي پايين جلوگيري کرده و در مقطع نسبتا كوتاهي مقداري از كاهش باروري بر اثر همه‌گيري كرونا جبران شود.

از طرف ديگر با افزايش سطح تحصيلات زنان، باروري كل كشور در سطحي فراتر از ديپلم و تقريبا نزديك به سطح كارشناسي (حدود فرزند1.6) برسد.

جمعیت در دو مرحله پیش‌بینی شد به اين ترتيب ابتدا جمعيت کل کشور به صورت مستقل و با شش سناریو پيش‌بيني شد و سپس جمعيت 31 استان با یک سناریو (سناريو محتمل) پیش‌بینی شدند. سناريو جبران كاهش باروري پس از دوره كرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا 1.6 فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال 1430 در حدود 93632000 نفر لحاظ شد. در بدبینانه‌‌ترین سناريو يعني كاهش میزان باروری کل تا 1.3 فرزند، جمعیت در حدود90220000 نفر و در خوش‌بینانه‌ترین سناریو يعني افزايش میزان باروری کل تا 2.5 فرزند، جمعیت در حدود 102189000 نفر پيش‌بيني شد.

4.  با توجه به اتخاذ رویکرد ثبتی مبنا در مرکز، آیا بخش‌هایی از آمارهای جمعیتی با استفاده از داده‌های سازمان‌های مرتبط مانند سازمان ثبت احوال یا سازمانی دیگر احصاء می شود؟

آمار در کشورهای مختلف به شیوه های گوناگون تهیه و تدوین می‌شود. در ايران سه سازمان دولتي شامل سازمان ثبت احوال کشور، وزارت بهداشت و درمان و مركز آمار ايران با توجه به وظايف مربوطه در توليد آمارهای رسمی جمعیتی و بهداشتی فعال مي‌باشند. مرکز آمار ایران با اجرای سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، طرح‌های خانواری و نیز برآوردها و پیش بینی های جمعیتی در تولید آمارهای جمعیتی اقدام می‌نماید. سازمان ثبت احوال کشور، داده های ثبتی اطلاعات مربوط به موالید، مرگ ومیر، ازدواج و طلاق را در سطح کل کشور را تولید می‌کند. توضیح اینکه هدف اولیه سازمان ثبت احوال کشور ایجاد مستندات قانونی برای هر فرد می‌باشد مثل ثبت محل تولد، تاریخ تولد، ثبت واقعه ی فوت و زمان و مکان آن. این مستندات از یک طرف موجب ایجاد حقوق و از طرف دیگر موجب وظیفه قانونی متقابل بین فرد و جامعه می‌شود. ثبت وقایع چهارگانه در کنار فرآیند فعالیت‌های سازمان ثبت احوال ثبت شده و به این ترتیب داده‌های ثبتی جمعیتی حاصل می‌شود. وزارت بهداشت نیز در راستای وظایف قانونی خویش که ارائه خدمات بهداشتی و پزشکی است آمارهای ثبتی در حوزه جمعیت از جمله تعداد موالید و فوت را تولید می‌کند. بنابراین تولید و تجمیع آمارهای جمعیتی از دستگاه های متولی تولید آمارهای جمعیتی با غنا بخشیدن به اطلاعات جمعیتی، راه را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور هموار نماید. به عنوان مثال تنها منبع اطلاعاتی موجود برای محاسبه میزان باروری کل (به طور مستمر و سالانه) بهره‌گیری از منابع ثبتی است که در کشور این اطلاعات توسط سازمان ثبت احوال کشور و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی تولید می‌شود. علاوه بر این داده‌های موالید، به جمعیت زنان واقع در سن باروری (15-49 ساله) نیز نیاز است که در حال حاضر به غیر از برآوردهای مرکز آمار ایران منبع اطلاعاتی دیگری در دست نمی‌باشد.

5. به عنوان آخرین سوال لطفا بفرمایید چه چالش‌هایی در رابطه با اجرای طرح‌های مرتبط با جمعیت از جمله سرشماری ثبتی مبنا یا موارد مشابه در کشور وجود دارند؟

 استفاده بهینه از ظرفیت های موجود کشور برای فراهم کردن آمار و اطلاعات دقیق، به موقع و مورد نیاز کاربران و همسو شدن با نظام‌های آماری مدرن در کشورهای پیشرفته از جمله ضرورت های تغییر در رویکرد انجام سرشماری از روش سنتی به روش مدرن ثبتی مبنا است. جایگزینی سرشماری ثبتی مبنا با سرشماری سنتی، رویکردی است که با توجه به توسعه پایگاه‌های داده‌ها از یک سو و افزایش تقاضاهای کاربران و برنامه‌ریزان به داده‌های جدید و به روز ضرورت می‌یابد. مزیت‌های این رویکرد اخیراً بسیار مورد توجه بوده‌اند. از جمله مزیت‌ها، کاهش حجم، تنوع و هزینه‌های جمع آوری داده‌های سرشماری در مقایسه با سرشماری سنتی در شرایط کنونی جامعه است. از جمله چالش‌ها و مشکلات در این زمینه تفاوت کیفی آمارهای ثبت شده در دستگاه های دولتی در اهداف آماری با آمارهای مورد انتظار و نیز میزان همکاری دستگاه‌های مرتبط در ارائه ریزداده‌ها و تجمیع آنها است.