خطاهای بی‌پاسخی و اندازهگیری از مهم‌ترین انواع خطای غیر نمونه‌گیری در آمارگیری‌‌ها به شمار می‌روند. محاسبه این خطا‌ها و ارائه‌ی راهکار‌هایی برای کاهش آن‌‌ها منجر به بهبود نتایج آمارگیری‌‌ها و حصول براورد‌های کاراتر می‌شود. از آن‌‌جایی که محققان و روش‌‌شناسان آمارگیری همواره به دنبال روشهای کاراتر برای ارزیابی کیفیت داده‌‌ها و نتایج حاصل از آمارگیری‌‌ها هستند، شناسایی منابع مختلف بروز خطاهای بی‌پاسخی و اندازهگیری و ارائه‌ی راهکار‌هایی برای کمی کردن و کاهش این خطا‌ها در آمارگیری‌‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.
طرح پژوهشی «شناسایی و کنترل خطاهای بی‌پاسخی و اندازهگیری طرح‌‌های آمارگیری» با توجه به سه مورد خاص در ارتباط با آمارگیری نیروی کار مرکز آمار ایران بنا شده است:
1. اثر خطای بی‌پاسخی و نتایج آزمایش چند روش برای جبران بی‌پاسخی،
2. پرسشگری عین متن و استفاده از روشهای «شناختی» در طراحی پرسشنامه‌ی آماری به‌عنوان روش مؤثر برای یکنواخت کردن خطاهای اندازهگیری و نتایج آزمایش این روش،
3. استفاده از مدلهای مارکف پنهان به منظور ارزیابی خطاهای اندازهگیری در آمارگیری‌‌های پانلی یا شبه‌پانلی و نتایج عملکرد آن.
شناسایی و کنترل خطاهای بی‌پاسخی
یکی از مسائل آمارگیری به دست آوردن اطلاعات کامل از پاسخ‌گویان است. در بیشتر آمارگیری‌‌ها تلاش برای دستیابی به اطلاعات تمام واحد‌های نمونه یا ثبت پاسخ برای همه‌ی پرسش‌‌های یک پرسشنامه، همیشه با موفقیت همراه نیست. ممکن است دسترسی به برخی از پاسخ‌گویان به دلایلی مانند غایب بودن خانوار در زمان مراجعه آمارگیر، دشـوار باشد یا برخی پاسـخ‌گویان از مشـارکت در آمارگیری سر باز زنند. این امر منجر به بی‌پاسخی واحد (بی‌پاسخی کامل) می‌شود. در آمارگیری نیروی کار جبران بی‌پاسخی واحد از طریق تعدیل وزن‌‌های نمونه‌گیری انجام می‌شود. منظور از تعدیل وزن، استفاده از نرخ بی‌پاسخی برای تصحیح وزن‌‌های نمونه‌گیری است. در این طرح، رده‌بندی جدیدی برای تعدیل بی‌پاسخی در آمارگیری نیروی کار پیشنهاد و نشان داده شده است که با استفاده از این رده‌بندی جدید، می‌توان اریبی بی‌پاسخی را کاهش داد.
در مقایسه با روش فعلی تعدیل بی‌پاسخی در طرح آمارگیری نیروی کار، روش جدید پیشنهادی برای تعدیل بی‌پاسخی از متغیر‌های استان، منطقه و نوبت آمارگیری (شامل 372 رده بی‌پاسخی) استفاده می‌کند. بر اساس نتایج یک شبیه‌سازی، استفاده از این روش سبب کاهش میزان و پراکندگی درصد قدر مطلق اریبی نسبی بی‌پاسخی می‌شود. پیاده‌سازی روش تعدیل بی‌پاسخی در سطح 372 رده پیشنهادی نشان داد که روش تعدیل وزن بر اساس گروه‌‌های همگن بی‌پاسخی بر روش فعلی تعدیل وزن بر اساس حوزه و شبه حوزه نمونه‌گیری نیروی کار برتری دارد. از این رو پیشنهاد می‌شود که مرکز آمار ایران ساختار گروه‌‌های همگن بر اساس استان، در داخل استان به تفکیک مراکز استان، سایر مناطق شهری و مناطق روستائی و همچنین به تفکیک گروه‌‌های چرخش را بررسی و چنان‌چه کارایی روش پیشنهادی تأیید شود، روش جدید را هم‌زمان با تغییر چارچوب نمونه‌گیری نیروی کار اجرا نماید.
شناسایی و کنترل خطاهای اندازهگیری
خطاهای اندازهگیری یکی دیگر از منابع خطاهای آماری است. چهار منبع اصلی این خطا‌ها را می‌توان به ترتیب، پرسشنامه، روش جمعآوری داده‌‌ها، آمارگیر و پاسخگو برشمرد. نقطه نهایی مسیر جمعآوری اطلاعات آماری پاسخگو است. لذا شناسایی نحوه درک سؤال از جانب پاسخگو، نحوه استخراج اطلاعات از ذهن و تصمیم‌‌‌گیری در ادای پاسخ، لازمه طراحی صحیح پرسشنامه و کنترل خطاهای اندازهگیری ناشی از پاسخگو است. استفاده از روشهای علوم شناختی در این امر بسیار مهم بوده و به‌طور روزافزون در مراکز آمار کشور‌های مختلف رایج است. بدین منظور در این طرح پژوهشی آزمایش طرح پرسشگری عین متن در آمارگیری نیروی کار بررسی و اجرا شد.
پرسشنامه فردی آمارگیری نیروی کار (فرم 3 آمارگیری) شامل ۵۰ سؤال ویژه اعضای ۱۰ ساله و بیشتر خانوار است. ۱۴ سؤال برای تعیین وضع فعالیت شخص در طول هفته مرجع لحاظ شده است. جمله‌بندی این ۱۴ سؤال اصلی با دقت فراوان از سوی مرکز آمار ایران تهیه شده است به‌طوری‌که مفاهیم آماری اشتغال و بیکاری به‌طور صحیح و کامل در آن منعکس شده باشد، اما در شرایط کنونی و در عمل سؤالات عیناً مطابق متن، پرسش نمی‌شود و آمارگیر اجازه دارد که با در نظر گرفتن موقعیت میدانی از جمله‌بندی‌‌های مناسب دیگری که مفاهیم را حفظ می‌نمایند، استفاده کند و پرسشگری را انجام دهد. آزاد بودن آمارگیر در نحوه پرسش، عملیات میدانی را آسان‌تر می‌کند ولی یکنواخت نبودن پرسشگری احتمال بروز خطا و ناهمواری در نتایج را به وجود می‌آورد.
به منظور ارزیابی روش آزادانه پرسشگری آمارگیری نیروی کار و بررسی خطا‌ها در این طرح ۱۴ سؤال اصلی به‌صورت شناختی بازطراحی شدند به‌طوری که بتوان عملی بودن و غیر عملی بودن روش پرسشگری عین متن را آزمایش و نتایج را با نتایج پرسشگری آزادانه مقایسه نمود. اجرای این آزمایش محدود به 36 خانوار با خصوصیات مختلف در سطح شهر تهران شد. در هر خانوار انتخاب‌شده آمارگیری به یک نفر عضو خانوار محدود شد. برای 18 خانوار روش خوداظهاری و 18 خانوار روش پاسخ نیابتی در نظر گرفته شد. تمام مصاحبه از اولین سؤال تا آخرین سؤال به وسیله ضبط صوت ثبت شد. اطلاعات حاصل اساس ارزیابی روش پرسشگری عین متن بود. جزئیات نحوه پرسشگری و استفاده از ضبط صوت قبل از آزمایش میدانی تعیین شد و اساس آموزش آمارگیران قرار گرفت. چهار آمارگیر مسئول اجرای مصاحبه آزمایش میدانی بودند که ۲ آمارگیر از مأمورین آمارگیری طرح معمول نیروی کار انتخاب شدند. پژوهشکده‌ی آمار با همکاری مرکز آمار ایران مسئول آموزش آمارگیران و تحلیل نتایج آمارگیری بود. همچنین برای بررسی اثر جنس، این آزمایش در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول آمارگیران زن و در مرحله دوم آمارگیران مرد برای انجام مصاحبه رو در رو انتخاب شدند. در بعضی موارد مصاحبه با توجه به اینکه پاسخگو دچار شک و ابهام در سؤال می‌شد مأمور آمارگیر ملزم به سکوت یا تکرار سؤال برای پاسخگو بود و در سؤالات چند گزینه‌ای نیز مأمور موظف بود تا تمام گزینه‌‌های سؤالات را بخواند و سپس پاسخگو به سؤالات جواب دهد. نتایج آزمایش این روش نشان داد که پرسشگری عین متن 14 سؤال اصلی آمارگیری نیروی کار در شرایط تهران و به زبان فارسی امکانپذیر است. گسترش آزمایش این روش در شرایط مختلف و به زبان‌‌‌های مرسوم دیگر ایران قابل پی‌‌گیری است.
برآورد خطاهای اندازهگیری
خطای اندازهگیری تفاوت بین مقدار کمیت مورد نظر و مقدار گزارش شده از سوی پاسخگو است. محاسبه مقدار دقیق خطای اندازهگیری تنها در صورتی امکانپذیر است که مقدار واقعی کمیت مورد نظر معلوم و در دسترس باشد. اطلاعات ثبتی اگر کامل و صحیح باشند، دسترسی به مقدار واقعی دادههای به دست آمده از آمارگیری را فراهم میکنند، اما برای محاسبه مقدار دقیق خطای اندازهگیری علاوه بر دسترسی به مقدار واقعی کمیت، لازم است امکان پیوند این اطلاعات با دادههای به دست آمده از آمارگیری فراهم باشد، تا بتوان انحرافات ایجاد شده از مقدار واقعی را برای هر واحد نمونه محاسبه نمود.
یکی از راهکارهای برآورد خطای اندازهگیری استفاده از روش مدلسازی مارکوف پنهان است. این روش با آمارگیری‌‌های پانلی مثل نمونه‌گیری چرخشی و با متغیر‌های طبقهبندی مثل وضـع فعالیت قـابل اجرا است. مزیت مهم روش مدلهای کلاس پنهان مارکوف (MLC) برای برآورد خطای اندازهگیری این است که تنها نیاز به دادههای پانلی دارد و به دادههای مصاحبه مجدد یا سایر منابع مکمل نیاز ندارد. در این طرح مدل MLC برای برآورد خطای اندازهگیری آمارگیری نیروی کار آزمون و نتایج با برآورد‌های حاصل از مصاحبه مجدد که در سال ۱۳۹۰ برای براورد خطاهای اندازهگیری آمارگیری نیروی کار اجرا شده بود، مقایسه شد.
بدین منظور سه مدل مارکوف پنهان با دادههای طرح نیروی کار برای یک دوره کامل چرخش زمستان 1392، بهار 1393، زمستان 1393 و بهار 1394 بررسی شد و قابلیت اجرای روش مدلهای مارکوف پنهان برای برآورد خطاهای اندازهگیری آمارگیری نیروی کار تأیید شد. در بین سه مدل مورد بررسی مدلی که از دادههای هر چهـار دوره چرخش استفاده می‌‌‌‌‌‌نمـاید، ولی محـدود به افـرادی است که وضعیت شغلی‌شان در بهار 1393 و زمستان 1393 یکسان بوده است به نظر منطقی‌ترین نتایج را دارد. به‌عنوان مثال بر اساس این مدل فردی که در حقیقت بیکار است ۸٫۹۹ درصد احتمال دارد شاغل و ۱۲٫۰۸درصد احتمال دارد غیرفعال تشخیص داده شود. این مقادیر تقریباً نصف مقادیر مشابه در دو مدل دیگر هستند. در این طرح نظر به روش نمونه‌گیری چرخشی خاص آمارگیری نیروی کار، برای انتخاب مدل بهینه بررسی‌‌‌‌‌‌‌های دیگری از جمله بررسی روش پیشنهادی در آمارگیری نیروی کار ایتالیا که شبیه روش نمونه‌گیری ایران است، پیشنهاد شده است.
فایل این طرح پژوهشی در بخش فروشگاه وب‌گاه پژوهشکده‌ی آمار به نشانی www.srtc.ac.ir قابل دسترسی است.