بر اساس آخرین اخبار منتشر شده از طرف دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران، در سال ١٣٩٨ متوسط هزینه سالانه یك خانوار شهری و یك خانوار روستایی به ترتیب ٤٧ و ٢٦ میلیون تومان بوده است . همچنین متوسط هزینهی كل خالص سالانه‌ی یك خانوار شهری در سال 1398 ، ٤٧٤،٣٧٩ هزار ریال بوده است كه نسبت به رقم مشابه در سال قبل ٢٠,٦ درصد افزایش نشان می دهد.
طرح آمارگیری هزینه ودرامد خانوار با قدمتی ٥٠ ساله از مهم‌ترین طرح های آماری مركز آمار ایران است. که هدف کلی آن برآورد متوسط هزینه‌ها و درامد یك خانوار شهری و یک خانوار روستایی در سطح کشور و استان‌ها است. با توجه به اهمیت نتایج این طرح در توصیف وضعیت اقتصادی خانوار ها و اهمیتی که چارچوب علمی این طرح از نظرکارشناسان و برنامه ریزان اقتصادی کشور دارد، روابط عمومی مرکز آمار ایران گفت و گویی با دکتر حسین زاده رییس مرکز آمار ایران انجام داده است.
آقای دکتر ضمن تشکر از جنابعالی، با توجه به این که سوالات متعددی در زمینه طرح آمارگیری از هزینه و در آمد کشور در بین رسانه ها و کاربران مرکز آمار ایران وجود دارد ، به عنوان اولین سوال بفرمایید
1- طرح هزینه و درآمد خانوار با چه هدفی اجرا می شود؟
هدف كلی این طرح، براورد سالانه متوسط هزینههای كل، خوراك (در 10 صفت اصلی)، غیرخوراك (در 10 صفت اصلی) و درامد خانوارها و نیز برآورد تغییرات سالانه این متغیرها در سطح مناطق شهری و روستایی كل كشور و براورد سالانه میانگین هزینههای كل، خوراك، غیرخوراك و درامد خانوارها در سطح نقاط شهری و روستایی هر یك از استان‌ها است. که خوراک های اصلی که در این طرح هزینه های آن ها محاسبه می شود،شامل1) غلات، نان، آرد، رشته و فراورده‌های آن2) گوشت3) شیر و فراورده‌های آن (به جز كره) و تخم پرندگان4) روغن، چربی‌ها و كره5) میوه‌ها و خشكبار6) سبزی‌های تازه و خشك شده و حبوبات7) قند، شكر، مرباها و شیرینی‌ها8) ادویه‌ها، چاشنی‌ها و سایر تركیب‌های خوراكی9) چای، قهوه، كاكائو و نوشابه‌ها10) دخانیات بوده و موارد غیر خوراکی شامل 1) پوشاك و كفش 2) مسكن، آب، فاضلاب، سوخت و روشنایی 3) مبلمان، لوازم خانگی و نگهداری معمول آن‌ها 4) بهداشت و درمان 5) حمل و نقل 6) ارتباطات 7) خدمات فرهنگی و تفریحات 8) آموزش و تحصیل 9) غذاهای آماده، هتل و رستوران 10) كالاها و خدمات متفرقه می باشد.
2- كاربرد نتایج طرح هزینه و درآمد خانوار چیست؟
اهمیت این طرح در امکان بررسی الگوی مصرفی خانوارها، روند مصرف کالاها و خدمات، مطالعه روابط متقابل ویژگیهای اجتماعی اقتصادی خانوارها، ارزیابی آثار سیاست های اقتصادی در زمینه تأمین عدالت اجتماعی و بررسی توزیع درآمد، امکان بررسی خانوارهای زیر خط فقر و سرانجام نقش مهم آن در تأمین اطلاعات مورد نیاز حسابهای ملی و منطقه ای، به خصوص در بررسی ها و برنامه ریزی های اقتصادی اجتماعی کشور است. همچنین از اطلاعات و نتایج این طرح برای محاسبه شاخص قیمت مصرف كننده، تولید ناخالص ملی و تعدیل حساب های ملی استفاده می شود.
3- این طرح هر چند وقت یک بار اجرا میشود؟
این طرح از سال 1342 به صورت سالیانه در مناطق شهری و روستایی کشور اجرا میشود. آمارگیری از خانوارهای نمونه طرح در طول سال انجام میشود و نتایج طرح پس از پایان آمارگیری استخراج و منتشر می گردد.
4- در این طرح به چه تعداد خانوار نمونه مراجعه میشود؟ آیا این تعداد نمونه میتواند پاسخگوی اهداف طرح باشد؟
در سال 1398 این طرح با مراجعه به 40968 خانوار نمونه (21516 خانوار نمونه شهری و 19452 خانوار نمونه روستایی) اجرا میشود. پارامترهای هدف طرح، پس از وزن‌دهی هر یک از خانوارهای نمونه، با استفاده از فرمول‌های مناسب، برآورد و خطای نسبی آن‌ها محاسبه میشود. انداره نمونه این طرح به‌گونه‌ای محاسبه شده است که خطای نسبی برآورد پارامترهای هدف طرح، کمتر از 10درصد باشد.
5- در این طرح چه سوالاتی از خانوار پرسیده میشود؟
پرسشنامه طرح هزینه و درآمد خانوار از چهار قسمت عمده شامل:
1- خصوصیات اجتماعی- اقتصادی اعضای خانوار
2- مشخصات محل سكونت، تسهیلات و لوازم عمده زندگی خانوار
3- هزینههای خانوار (شامل انواع هزینههای خوراکی و غیرخوراکی)، سرمایه‌گذاری خانوار، وام دریافتی خانوار
4- درآمدهای خانوار (شامل درآمدهای حاصل از مشاغل مزد و حقوق بگیری، مشاغل آزاد و درآمدهای متفرقه به تفکیک اعضای خانوار)
تشكیل شده است و در حال حاضر بیش از هزار قلم اطلاعاتی را داراست و با توجه به نیاز كشور به دادههای جدید، سالانه به‌روز میشود.
6- محققان و کاربران چطور می‌توانند به نتایج این طرح دسترسی داشته باشند؟
نتایج این طرح شامل 234 جدول در قالب 2 نشریه به تفكیك شهری و روستایی هر ساله توسط مركز آمار ایران منتشر میشود. همچنین نتایج تفصیلی طرح در قالب 512 جدول، شامل جزییترین اطلاعات در سطح 31 استان و كل كشور برای استفاده از طریق واحد اطلاع رسانی مركز آمار ایران در اختیار عموم علاقه مندان، محققین، برنامه‌ریزان و پژوهشگران قرار میگیرد.
دادههای خام این طرح از سال 1363 برای استفاده کاربران مختلف در درگاه ملی آمار به نشانی www.amar.org.ir قرار گرفته است.
7- بر اساس نتایج این طرح، متوسط هزینه کل، خوراک، غیرخوراک یک خانوار شهری و روستایی در سال 1398 چقدر بوده است؟ و در مقایسه با سال قبل به چه میزان رشد كرده است؟
در سال 1398 خانوارهای شهری ایران سالانه به‌طور میانگین 474379 هزار ریال برای خرید و بهره‌مندی از کالاها و خدمات مصرفی هزینه (خالص) کرده‌اند که این مبلغ، 20.6 درصد افزایش نسبت به نتایج به‌دست آمده از این طرح در سال گذشته را نشان می‌دهد. میانگین هزینهی (خالص) خانوارهای روستایی در این سال برابر با 261006 هزار ریال است که 21.7 درصد نسبت به سال گذشته افزایش داشته است.
8- بر اساس نتایج این طرح، متوسط درآمد یک خانوار شهری و روستایی در سال 1398 چقدر بوده است؟ و در مقایسه با سال قبل به چه میزان رشد كرده است؟
براساس نتایج بدست آمده در سال 1398 متوسط درامد سالانه‌ی یك خانوار شهری541007 هزار ریال و یك خانوار روستایی297022هزار ریال بوده است كه به ترتیب نسبت به سال قبل، 24.4 درصد و 27.4 درصد افزایش داشته است.
9- سهم هزینههای خوراكی و غیرخوراكی از هزینه كل خانوارهای شهری و روستایی چقدر است؟
در بین خانوارهای شهری، سهم هزینههای خوراكی و دخانی 25% از كل هزینههای خانوار و سهم هزینههای غیرخوراكی، 75% از كل هزینههای خانوار را تشكیل می دهد.
در بین خانوارهای روستایی، سهم هزینههای خوراكی و دخانی 39% از كل هزینههای خانوار و سهم هزینههای غیرخوراكی، 61% از كل هزینههای خانوار را تشكیل می دهد.
10- در بین انواع هزینههای خوراکی، کدام هزینه بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است؟
در بین خانوارهای شهری، هزینههای مربوط به گوشت با سهم 22% و در بین خانوارهای روستایی آرد، رشته، غلات و سایر فرآورده‌های آن با سهم 22 درصد بیشترین سهم از كل هزینههای خوراكی را شامل می شود.
11- در بین انواع هزینههای غیرخوراکی، کدام هزینه بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است؟
در بین خانوارهای شهری، هزینههای مربوط به مسكن، سوخت و روشنایی با سهم 48% و در بین خانوارهای روستایی نیز هزینههای مربوط به مسكن، سوخت و روشنایی با سهم 30 % بیشترین سهم از كل هزینههای غیر خوراكی را شامل می شود.
12- آیا این طرح میتواند هزینه و درآمد یک خانوار را در هر یک از دهکهای هزینه ارایه دهد؟
بله، از سال 1374 دادههای طرح به گونه ای جمع آوری شد که بتوان نتایج را به تفکیک دهک های هزینه و درآمد استخراج نمود.
آخرین نتایج این طرح که مربوط به سال 1398 است نشان می دهد که در مناطق شهری متوسط هزینه کل یک خانوار در دهک اول و دهم به ترتیب 104835 و 1325797 هزار ریال است. همچنین در مناطق روستایی متوسط هزینه کل یک خانوار در دهک اول و دهم به ترتیب47372 و 719634 هزار ریال است.
13- سهم هزینه های خوراكی و غیرخوراكی از هزینه كل خانوارهای دهك اول و دهم هزینه در نقاط شهری و روستایی طبق این طرح چقدر است؟
در سال 1398 در نقاط شهری سهم هزینه های خوراكی و دخانی از هزینه كل برای خانوارهای دهك اول هزینه، 46 درصد و این موضوع برای خانوارهای دهك دهم هزینه ای برابر 16 درصد است. سهم هزینههای غیرخوراكی از هزینه كل برای خانوارهای دهك اول هزینه، 54 درصد و برای خانوارهای دهك دهم هزینه ای برابر 84 درصد است.
در نقاط روستایی سهم هزینه های خوراكی و دخانی از هزینه كل خانوارهای دهك اول هزینه، 62 درصد و در خانوارهای دهك دهم هزینه ای برابر 33 درصد است. سهم هزینه های غیرخوراكی از هزینه كل خانوارهای دهك اول هزینه، 38 درصد و برای خانوارهای دهك دهم هزینه ای برابر 67 درصد است.
14- افزایش هزینه در طی یک دوره به دلیل وجود تورم مثبت امری بدیهی است. و تورم زدایی از طریق شاخص قیمت مصرف کننده صورت می گیرد. آیا امکان تورم زدایی در سطح دهک ها نیز وجود دارد؟
بله، درطرح شاخص قیمت مصرف کننده مرکز آمار از سال 1396 تورم دهکی با فرض سال پایه= 1395 محاسبه شده است و نتایج آن در درگاه ملی آمار قابل دسترسی است.
15- انواع منابع درآمدی خانوارها چیست؟ سهم هر كدام از منابع درآمدی از درآمدهای خانوارهای شهری و روستایی در سال 1398 به چه صورت است؟
درآمد خانوار از سه بخش درامد حاصل از مشاغل مزد و حقوق بگیری (پولی و غیرپولی)، مشاغل آزاد كشاورزی و غیر كشاورزی (پولی و غیرپولی) و درامدهای متفرقه (پولی و غیرپولی) تشكیل شده است.
درآمد متفرقه خانوار شامل:
1- حقوق بازنشستگی،
2- براورد اجاره بهای مسكن شخصی (منظور براورد اجاره بهای محل سكونت ملك شخصی خانوار است كه هم در هزینه و هم در درامد لحاظ می شود و اگر خانوار ملكی را جهت كسب درآمد اجاره دهد در این قسمت لحاظ نمی گردد و در قسمت سایر منابع درامد متفرقه منظور می شود)،
3- یارانه نقدی خانوار،
4- سایر منابع كه شامل درامد حاصل از حساب های پس انداز سپرده و سهام، كمك هزینه تحصیلی، درامد حاصل از اجاره منزل،باغ، زمین، كمك های دریافتی از سازمان های اجتماعی و... است.
بررسی داده های این طرح در یک دوره 10 ساله نشان می دهد که در سال 1398، سهم هریك از منابع درامدی در كل درآمد یك خانوار شهری 32.5 درصد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 16.1 درصد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و 51.4 درصد از منابع متفرقه (شامل 37.5 درصد براورد اجاره بهای مسكن شخصی، 31.6 درصد حقوق بازنشستگی، 5.8 درصد یارانه و 25.1 درصد سایر منابع) بوده است.
در حالی که در سال 1388، سهم هریك از منابع درآمدی در كل درامد یك خانوار شهری 35.2 درصد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 18.4درصد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و 46.4 درصد از منابع متفرقه (شامل 42 درصد براورد اجاره بهای مسكن شخصی، 31 درصد حقوق بازنشستگی، صفر درصد یارانه و 27 درصد سایر منابع) بوده است.
در سال 1398، سهم هریك از منابع درآمدی در كل درآمد یك خانوار روستایی 30.7 درصد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 33.5 درصد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و 35.8 درصد از منابع متفرقه (شامل 27.3 درصد براورد اجاره بهای مسكن شخصی، 20.1 درصد حقوق بازنشستگی، 17.7 درصد یارانه و 34.8 درصد سایر منابع) بوده است.
این در حالی است که در سال 1388 سهم هریك از منابع درآمدی در كل درآمد یك خانوار روستایی 33.9 درصد از مشاغل مزد و حقوق بگیری، 33.9 درصد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و 32.2 درصد از منابع متفرقه (شامل 33 درصد براورد اجاره بهای مسكن شخصی، 21 درصد حقوق بازنشستگی، صفر درصد یارانه و 46 درصد سایر منابع) بوده است.
16- منابع درآمدی خانوار در سال 1398 نسبت به سال 1397 به چه میزان تغییر كرده است؟
درآمد از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری، درآمد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و درامد متفرقه در سطح شهری به ترتیب به میزان 21.2، 17.8 و 28.8 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است. همچنین درآمد از مشاغل مزد و حقوق‌بگیری، درآمد از مشاغل آزاد كشاورزی و غیركشاورزی و درآمد متفرقه در سطح روستایی به ترتیب به میزان 27.5 ، 33.9 و 21.8 درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است.
17- كدام استان‌های كشور دارای بیشترین و كمترین هزینه در سال 1398 هستند؟
در مناطق شهری، خانوارهای استان تهران با 727175 هزار ریال متوسط هزینهی كل دارای بیشترین و خانوارهای استان كرمان با 263207 هزار ریال متوسط هزینهی كل دارای كمترین هزینه، هستند.
در مناطق روستایی، خانوارهای استان البرز با 417714 هزار ریال متوسط هزینهی كل دارای بیشترین و خانوارهای استان سیستان و بلوچستان با 146430 هزار ریال متوسط هزینهی كل دارای كمترین هزینه، هستند.
18- كدام استان‌های كشور دارای بیشترین و كمترین درآمد در سال 1398 هستند؟
در مناطق شهری، خانوارهای استان تهران با 813170 هزار ریال متوسط درآمد كل دارای بیشترین و خانوارهای استان كرمان با 340888 هزار ریال متوسط درآمد كل كمترین درامد را دارا هستند.
در مناطق روستایی، خانوارهای استان البرز با 461488 هزار ریال متوسط درامد كل دارای بیشترین و خانوارهای استان سیستان و بلوچستان با 128104 هزار ریال متوسط درآمد كل، كمترین درآمد را دارا هستند.
19- آیا سهم هزینه دهك های بالا نسبت به دهك های پایین محاسبه شده است؟
در سال 97 "سهم هزینه ده درصد ثروتمندترین به ده درصد فقیرترین" 14.45 بوده و در سال 98 به 13.69 درصد كاهش یافته است كه نشان دهنده‌ی این است که ده درصد ثروتمند جامعه در سال 98 ،13.69 برابر ده درصد فقیرترین هزینه می‌کنند. این روند در سهم هزینه بیست و چهل درصد ثروتمندترین به بیست و چهل درصد فقیرترین نیز خود را نشان می دهد. "سهم هزینه بیست درصد ثروتمندترین به بیست درصد فقیرترین" در سال 97، 8.36 بوده و با كمی كاهش به 7.97 برابر در سال 98 رسیده است.
همچنین "سهم هزینه چهل درصد ثروتمندترین به چهل درصد فقیرترین" در سال 97، 4.41 بوده و با مقداری كاهش به 4.25 در سال 98 رسیده است. مشابه روند تغییرات ضریب جینی و سهم هزینه در دهك های بالا نسبت به دهك های پایین در كل كشور در مناطق شهری و روستایی نیز مشاهده می شود.
شایان گفت است كه گزارش مفصلی درخصوص توزیع درآمد درحال تهیه است كه به زودی برای استفاده در درگاه ملی آمار قرار می گیرد.
20- آیا این طرح در مورد مشخصات محل سکونت و سایر موارد نظیر تسهیلات و لوازم عمده زندگی خانوار و در مجموع شاخص های رفاه خانوار نیز نتایجی ارائه می دهد؟
در این طرح همانگونه كه قبلاٌ توضیح داده شد علاوه بر هزینه و درآمد خانوار، در خصوص مشخصات محل سكونت، تسهیلات و لوازم عمده زندگی خانوار نیز اطلاعاتی جمع آوری می گردد كه به نوعی بعضی شاخص های رفاه خانوار را می توان بر این اساس در دهه های مختلف بررسی نمود. برخی از این نتایج به شرح ذیل می باشد:
به عنوان مثال نحوه تصرف مسكن به صورت ملكی در مناطق شهری در سال 93 و 98 به ترتیب 65.6 و 67 درصد بوده است. نحوه تصرف مسكن به صورت ملكی در مناطق روستایی در سال 93 و 98 به ترتیب 85 و 87 درصد بوده است.
ارقام نشان می‌دهد در نقاط شهری و روستایی درصد خانوارهای اجاره نشین طی سال های93 به 98 تغییری نكرده و به ترتیب برابر 24 و 5 درصد بوده است.
درخصوص استفاده خانوار از برخی لوازم عمده زندگی نتایج نشان می دهد كه در نقاط شهری استفاده خانوار از حداقل یك اتومبیل شخصی طی سال های 85 و 98 از 30 درصد به 53 درصد و درنقاط روستایی از 12 درصد به 33 درصد افزایش داشته است.
در نقاط شهری استفاده خانوار از لوازمی مانند تلویزیون رنگی( از 96 درصد به 98 درصد)، جاروبرقی (از 80 درصد به 92 درصد) و ماشین لباسشویی( از 69 درصد به 87 درصد) رشد داشته است.
در نقاط روستایی استفاده خانوار از لوازمی مانند تلویزیون رنگی( از 85 درصد به 95 درصد)، جاروبرقی (از 40 درصد به 66 درصد) و ماشین لباسشویی( از 27 درصد به 56 درصد) افزایش یافته است.
21- ضریب جینی در سال 1398 چقدر است و با سال قبل چه میزان تفاوت دارد؟
در سال 1398 ضریب جینی در سطح كل كشور، 0.3992 است كه نسبت به سال1397، 0.0101 کاهش پیدا كرده است. این شاخص در خانوارهای شهری در سال 98 برابر 0.3828 و در خانوارهای روستایی 0.3539بوده كه نسبت به سال 97 كاهش یافته است.
در كل كشور روند تغییرات ضریب جینی نشان دهنده روند افزایشی این شاخص در سال های 1392(0.3650) تا 1397 (0.4093) و كاهش آن در سال 1398 (0.3992) است.
22- دلیل كاهش ضریب جینی در سال 98 نسبت به 97 چیست؟ آیا سایر شاخص ها نیز این بهبود را تایید می كنند؟
ضریب جینی از سال 1392 تا انتهای سال 1397روند صعودی داشته و در سال 1398 با كاهش جزئی مواجه شده است و به نظر می‌رسد دلایل عمده این تغییر در سال 1398 دو مورد بوده است:
1- افزایش درآمد دهك های پایین
از دلایل عمده این بهبود در دهک های پایین درآمدی می توان به کمک سازمان ها و نهادهای دولتی به دهک های پایین درآمدی اشاره کرد.
برای بررسی بیشتر این موضوع از داده های هزینه و درآمد خانوار؛ كه براساس اظهار خانوارهای مورد مراجعه ، استفاده شد و میزان کمک ها در دهک های دهگانه بدست آمدكه نشان می دهند كمك سالانه این سازمان ها به خانوارها در سه دهك پایین در سال 98، در مناطق شهری 2.8 برابر و در مناطق روستایی 3.5 برابر این كمك ها در سه دهك مشابه سال 1395 بوده است.
2-كاهش درآمد دهك های بالا
باتوجه به محاسبات شاخص قیمت مصرف كننده به تفكیك دهك‌های درآمدی در سال 1398 دهك‌های بالای درآمدی با متوسط تورم ماهانه بالاتری در مقایسه با دهك‌های پائین مواجه بوده‌اند لذا این موضوع نشان می‌دهد كه دهك‌های بالای درآمدی به طور نسبی با كاهش قدرت خرید بیشتری مواجه شده‌اند.
تورم دهکی شاهدی بر كاهش قدرت خرید خانوارها در دهك های بالا است. به طوری كه تورم در دهك اول 33.9 درصد و در دهك دهم 36.6 درصد است. در سال 1398 دهك اول بطور میانگین با تورم ماهانه 1.5 درصد و دهك دهم با میانگین تورم ماهانه 1.8 درصد مواجه بوده است که این گواهی بر کاهش نسبی قدرت خرید دهک های بالای درآمدی در سال 1398 است. اطلاعات كامل تر در این خصوص در درگاه ملی آمار قابل دستیابی است.
هر دو حالت بالا در سال 98 رخ داده است و نتیجه آن كاهش ضریب جینی در سال 98 شده است. البته باید به این نكته هم اشاره كرد كه صرفاً كاهش یا افزایش ضریب جینی نشان دهنده بهبود و یا افول وضعیت معیشت خانوارها نیست بلكه نشان دهنده نحوه توزیع درآمدها در بین خانوارهای كشور در یك دوره مشخص است و برای ارزیابی وضعیت معیشت خانوار در كنار شاخص ضریب جینی باید از سایر شاخص‌های مکمل هم استفاده نمود.