با نگاهی به وضعیت بازار کار کشور مشاهده مي‌گردد كه براي رصد بازار كار در ایران به شاخص بیکاری و نرخ مربوط به آن توجه ويژه‌اي می‌شود. چنین موضوعی موجب خواهد شد که تصویری واقعی از بازار کار کشور به دست نیاید و در عین حال، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ريزي‌ها مسیر درستی را در پیش نگیرد و در ادامه راه با مشكل مواجه شود. لذا شايسته  است كه شاخص‌هاي ديگري از بازار كار هموزن و به مثابه نرخ بيكاري مورد توجه و بررسي قرار گيرد. زيراكه اين شاخص به تنهايي نمي‌تواند بيانگر واقعي وضعيت بازار كار باشد. سازمان بين‌المللي كار[1] نيز بر این موضوع صحه گذاشته و تاكید می‌کند براي بررسي بازار كار بايد مجموع شاخص‌ها را در كنار هم ديد. لذا براي ارزيابي وضعيت اقتصادي يك كشور بايد مجموعه‌اي از شاخص‌هاي بازار كار را در نظر گرفت.

شاخص‌هاي مهمي كه برای ارزیابی بازار کار مي توان از آن‌ها بهره برد، عبارتند از: "نرخ مشارکت اقتصادي، نسبت اشتغال، وضع شغلی، اشتغال بر حسب بخش‌هاي فعاليت اقتصادی،‌ اشتغال برحسب گروه‌های عمده شغلی، ساعات کار، بیکاری، بیکاری جوانان، سهم جمعيت داراي اشتغال ناقص زمانی، جمعیت خارج از نیروی کار و سهم شاغلين با 49 ساعت كار و بيش‌تر در هفته". شايان گفت است، تمامي شاخص‌هاي نامبرده در كنار هم مي‌توانند تصوير بهتري از بازاركار كشور ارايه داده و با كمك آنها  ارزیابی مطلوب‌تری از بازار کار بدست آورد.

همچنين اطلاع از نحوه جابجايي‌ها و جريانات در بازار كار بين سه وضع فعاليت (شاغل، بيكار و غيرفعال) نيز رصد وضعيت بازار كار كمك شايان توجهي خواهد كرد.

 اين مجموعه از اطلاعات از طريق طرح آمارگيري نيروي كار در كشور قابل دسترسي است كه در گفتار پیش‌روی به آن پرداخته مي‌شود.

از سال 1376 اطلاعات بازار کار کشور از طریق طرح "آمارگيري از ويژگي‌هاي اشتغال و بيكاري خانوار" حاصل مي‌شد که به منظور بهبود كيفيت و انطباق بيش­تر با مفاهيم بين‌المللي به­ ويژه سازمان بين‌المللي كار، مورد بازنگری قرار گرفت تا به صورت طرح فعلي و با عنوان "طرح آمارگيري نيروي‌كار" به اجرا در آيد. "طرح آمارگیری نیروی‌کار" اولين بار در سال 1384 آغاز شد و از آن زمان تاكنون در ماه مياني هر فصل اجرا شده است.

"طرح آمارگیری نیروی‌کار" با هدف شناخت ساختار و وضعیت جاری نیروی کار کشور و تغییرات آن اجرا می‌شود. این هدف از طریق «براورد شاخص‌های فصلی و سالانه‌ی نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تعداد سالانه در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تغییرات فصلی و سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح کل کشور » و «براورد تغییرات سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح استان‌ها» تأمین می‌شود.

جامعه تحت پوشش طرح آمارگیری نیروی کار مجموعه افرادی است که طبق تعریف، عضو خانوارهای معمولی ساکن یا گروهی در نقاط شهری یا روستایی کشور هستند. لذا، این طرح اعضای خانوارهای معمولی غیر ساکن و اعضای خانوارهای موسسه ای را پوشش نمی­دهد.

 در گزارش پیش‌روی، به بررسي نتايج طرح آمارگيري نيروي كار بهار 1400 به صورت تفصيلي‌ پرداخته مي‌شود. لازم به ذكر است، ابتدا به بررسي تغييرات شاخص‌ها و تغييرات جمعيتي كل كشور، سپس شاخص‌ها در سطح استاني و در انتهاي گزارش، به بررسي ماتريس انتقال جريانات نيروي كار در بهار1400 نسبت به بهار 1399 پرداخته مي‌شود. شایان ذکر است (متخصصین و اندیشمندان بازار كار نیک مي‌دانند با وقوع هر پدیده‌ی انسانی،اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در جوامع بشری جریان بازار کار نیز به تبع سایرفرایندها تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. پس از شيوع بيماري كوويد 19 در سراسر جهان بسياري از كسب و كارها به حالت تعطيل يا نيمه تعطيل درآمدند و به‌عبارت ديگر بازار كار نه تنها در كشور ما بلكه در كل جهان متاثر از اين بحران بوده است كه به طرق مختلف اين اثرات نمود پيدا كرده‌اند. اما با گذشت بیش از یکسال از وقوع این حادثه و ارایه راهکارهایی در جهت کنترل و پیشگیری از آن کم کم بازار کار و زندگی مردم به طرف عادی شدن و بازگشتن به سمت و سوی قبل از فراگیری این پاندومی حرکت می‌کند اما تا رسیدن به آن وضعیت  مدت زمانی طول خواهد کشید. بررسي نتايج طرح آمارگيري نيروي كار در بهار 1400 نیز مهر تاییدی براین مقوله می‌باشد و گویای آنست که بازار کار ایران به سمت قبل از شیوع کرونا در حال بازگشت است، اما هنوز به آن نقطه نرسيده است بدین لحاظ در این نوشتار به بررسی و مقایسه نتایج سه دوره یعنی بهار 1398، 1399 و 1400 پرداخته می‌شود تا تاثیرات اين بيماري بر بازار اشتغال ايران به تحو دقیق‌تری مورد ارزیابی قرار گیرد.

شاخص‌هاي بازار كار

طرح آمارگيري نيروي كار در هر فصل سال 1400 به­صورت نمونه‌اي با مراجعه به افراد 10 ساله و بيش‌تر 60648 خانوار در مناطق شهري و روستايي 31 استان كشور اجرا مي‌شود. نگاهي به اهم نتايج اين طرح در بهار 1400 حاوي نكات ذيل است:

_ بررسی نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعاليت) جمعيت 15 ساله و بيش‌تر در بهار 1400 نشان می‌دهد كه 41.4 درصد جمعیت در سن کار (15 ساله و بیش‌تر) از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند؛ یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. هم‌چنين نتایج نشان می‌دهد كه نرخ مشارکت اقتصادی در بین مردان و زنان به ترتيب برابر 69.1 درصد و 13.7 درصد مي باشد. از دو زاویه می‌توان مسئله را بررسی کرد، یکی در بعد داخلی و از طریق رصد جریانات و سری زمانی بازار کار و دیگر ارزیابی شاخص‌های بازار کار کشور در سطح بین‌الملل که در این بخش به آن پرداخته می‌شود. بررسي روند تغييرات نرخ مشاركت اقتصادي كل كشور نشان مي‌دهد كه اين شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار1399)، 0.4 درصد افزایش داشته است كه خود نشان دهنده بازگشت بخشی از نيروي كار به بازار كار مي‌باشد، اما هنوز با نرخ مشارکت اقتصادی در بهار 1398(قبل از شیوع بیماری) که 44.7 درصد بوده است فاصله مشهودی دارد و احتمالا با بهتر شدن شرایط شاهد افزایش نرخ مذکور خواهیم بود. وقتی به لحاظ جمعیتی تغییرات این شاخص مورد بررسی قرار می‌گیرد مشاهده می‌شود كه در فصل بهار سال جاري نسبت به فصل مشابه سال قبل حدود 500 هزار نفر به بازار كار وارد شده‌اند(بازگشته‌اند) اما قابل تامل است كه جمعیت فعال در بهار 1400 نسبت به بهار 1398 هنوز حدود 1 میلیون و پانصد هزار نفر کمتر است.  قابل توجه است که حدود 600 هزار نفر جمعیت مردان به بازار کار وارد شده اما در مقابل حدود 100 هزار زن از بازار کار خارج شده‌اند و این گویای آنست که درست است که با فروکش کردن بیماری کووید 19، عادی شدن بازار کار و بازگشایی بسیاری از کسب و کارها با توجه به نوع مسئولیت‌ها مردان به بازار کار بازگشته‌اند اما بازار کار زنان همچنان با رکود مواجه است. اما از منظر ديگري كه به اين شاخص نگاه شود، در مقايسه با بازار كار كشورهاي ديگر و مقایسات بین‌المللی ملاحظه مي‌گردد كه يكي از معضلات بازار كار كشور ما پايين بودن نرخ مشاركت اقتصادي زنان است در حالي‌كه  اين نرخ براي مردان با متوسط جهاني آن همخواني دارد، اما برای زنان داراي تفاوت قابل ملاحظه‌اي است. به‌عبارت ديگر براي داشتن اقتصادي پويا و بازار كاري پر رونق بايد بر روي رفع معضلات حضور زنان در بازار كار متمركز شد.

_ نسبت اشتغال نشان مي‌دهد، چه سهمي از جمعيت در سن كار شاغل هستند. بررسي نسبت اشتغال جمعيت 15 ساله و بيش‌تر در بهار 1400،  بيانگر آن است كه 37.7 درصد از جمعيت در سن كار (15 ساله و بيش‌تر) شاغل بوده‌اند. اين شاخص در بين مردان بيش‌تر از زنان و در نقاط روستايي بیش‌تر از نقاط شهري بوده است. ارزيابي اين شاخص گوياي آنست كه هر چند در بهار 1400 نسبت به بهار 1399، بازار اشتغال از رونق بیشتری برخوردار بوده اما هنوز به پویایی بهار 1398 بازنگشته است بدين نحو كه در بهار  امسال نسبت به بهار سال گذشته بیش از 700 هزار نفر به جمعيت شاغل افزوده شده و نسبت اشتغال به ميزان 0.8 درصد افزایش يافته است اما نسبت اشتغال در بهار 1400 به میزان 2.1 درصد نسبت به بهار 1398 کمتر است. با ارزیابی اين نتایج ملاحظه می‌شود که نسبت اشتغال در بهار 1400 نسبت به بهار 1399 برای مردان 2.1 درصد و در هر یک از مناطق شهري و مناطق روستايي  0.8 درصد  افزایش يافته است در حالی که نسبت اشتغال زنان در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته به میزان 0.7 کاهش یافته است.

_  اين بررسي، گوياي آن است كه جمعيت شاغل در بهار 1400 نسبت به فصل مشابه سال 1399 در طول هفته مرجع حجم ساعت كار بیشتری انجام داده و متوسط ساعات كار هفتگي در دوره مورد بررسي افزایش اندکی داشته و از  40.4 ساعت در هفته در بهار 1399 به 40.6 ساعت در هفته براي هر نفر شاغل در بهار 1400 رسيده است، این در صورتی است که با متوسط هفتگی حجم ساعت کار در بهار 1398 (45.8 ساعت) تفاوت مشهودی دارد و این شاخص نیز گواه دیگری براین ادعا است که بازار کار همچنان تا رسیدن به شرایط قبل از شیوع کرونا فاصله دارد. نتايج طرح آمارگیری نیروی کار بهار 1400 نشان مي‌دهد، 47.2 درصد از جمعيت شاغل، 44 ساعت و بيش‌تر و 47.8 درصد كم‌تر از 44 ساعت در هفته مرجع كار كرده‌اند و 5.0 درصد نيز در هفته مرجع موقتاً در سركار خود حاضر نبوده‌اند.

_ اما ارزيابي جمعيت شاغل به تفكيك گروه‌هاي عمده فعاليت بيانگر آنست كه بخش خدمات با 48.8 درصد بيش‌ترين سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است  و بخش‌هاي صنعت با 33.2 و كشاورزي با 17.9 درصد در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند. با نگاهي به جمعيت شاغل مشاهده می‌شود، جمعيت شاغل بخش كشاورزي بيش از 14 هزار نفر نسبت به بهار سال گذشته كاهش يافته که معادل 0.3 درصد رشد منفی است و با توجه به شرایط جوی امسال در مقابل سال گذشته و خشکسالی امسال و بارش‌های بهار 1399 قابل پذیرش است. از سوی دیگر بررسي جمعيت بخش‌هاي صنعت و خدمات نيز نشان مي‌دهد جمعيت بخش‌هاي مذكور در بهار1400 نسبت به بهار 1399 به ترتيب به ميزان 581  هزار نفر و 147 هزار نفر افزایش يافته‌اند بعبارت دیگر جمعیت بخش‌های صنعت و خدمات در این فصل نسبت به فصل مشابه سال گذشته به ترتیب معادل 8.0 درصد و 1.3 درصد رشد مثبت داشته‌اند. اگر بخواهيم به صورت دقيق‌تر و جزئي‌تر بيان كنيم، به طور كلي از 22 گروه عمده فعاليت‌هاي اقتصادي، 12 گروه فعاليتي با افزايش جمعيت شاغل در بهار 1400 نسبت به بهار1399 مواجه شده‌اند و 9 گروه‌هاي فعاليتي كاهش شاغلان را در دوره مورد بررسي تجربه كرده‌اند. لازم به ذكر است كه بيشترين ميزان افزايش جمعيت شاغل مربوط به گروه ساختمان و تولید صنعتی_ ساخت است. بيشترين كاهش نيز مربوط به رشته فعاليت‌هاي آموزش و فعاليت‌هاي مربوط به سلامت انسان و مددكاري اجتماعي مي‌باشد كه اين نيز خود شاهدي بر کاهش تاثير بيماري كوويد 19 بر بازار كار كشور در دوره مذكور است.

_ گروه‌هاي عمده شغلي شاغلان، بخش ديگري است كه مورد بررسي قرار گرفته است. نتايج بهار 1400 نسبت به بهار 1399 گوياي آنست كه از 9 گروه عمده شغلي، 7 گروه با افزايش جمعيت شاغل روبرو شده‌اند، بيشترين ميزان افزايش جمعيت شاغل در دوره مورد بررسي در گروه كاركنان مشاغل ساده بوده است و درمقابل دو گروه شغلي كاركنان ماهر كشاورزي ، جنگل داري و ماهيگيري و متخصصان با كاهش جمعيت شاغل مواجه شده‌اند.

_ بررسي جمعيت شاغل به تفكيك وضع شغلي نشان مي‌دهد، در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته به جزء كارآموز با مزد بخش خصوصي ساير گروه‌ها افزايش جمعيت شاغل را تجربه كرده‌اند. شايان ذكر است كه 79.7 درصد از افزايش جمعيت شاغل در بين مزد وحقوق بگيران بخش خصوصي اتفاق افتاده است.

_ بررسی نرخ بیکاری جمعيت 15 ساله و بيش‌تر نشان می‌دهد كه 8/8 درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‌اند. بر اساس اين نتايج، نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسي روند تغييرات نرخ بيكاري كل كشور نشان مي‌دهد كه اين شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار 1399)، 0/1 درصد كاهش داشته است. شایان گفت است، چنانچه در مقدمه این گزارش ذکر شد، بررسي يك شاخص به تنهايي نماينده خوبي براي رصد بازار كار نمي‌باشد بلكه بايد مجموعه‌اي از شاخص‌ها را در كنار هم ديد تا بتوان سيماي درستي از بازار كار را به تصوير كشيد. همانطور که ملاحظه می‌شود همچنان شاهد افزايش جمعيت غيرفعال هستيم هر چند از شدت آن نسبت به قبل بطرز قابل ملاحظه‌ اي كاسته شده است بدين نحو كه  در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته بيش از 115 هزار نفر به جمعيت غيرفعال اضافه شده، اما نسبت به بهار 1398(قبل از بیماری) بیش از 2 میلیون و هفت صد هزار نفر به جمعیت غیرفعال افزوده شده که باز نیز تاییدی بر گفته‌های فوق می باشد. نمودار شماره 1 شماي كلي بازار كار بهار 1400 را در یک نگاه نشان مي‌دهد.

برای مشاهده این گزارش به فایل پیوست مر اجعه کنید.