اهمیت شاخص قیمت و تورم در اقتصاد كشور و با توجه به پرسش های فنی و علمی كه  گاهاً مركز آمار ایران  از طرف رسانه ها و كاربران در این حوزه  با آن ها مواجه بود،‌انگیزه ای شد تا روابط عمومی مركز، گفت و گویی با خانم منصوره یزدانخواه ، مدیر كل دفتر شاخص قیمت مركز آمار ایران داشته باشد. در این گفت و گو سعی بر آن است تا به پرسش هایی كه خبرنگاران رسانه‌ها  و كاربران از طریق ارتباط با روابط عمومی، مطرح كرده بودند،‌پاسخ داده شود. 

ابتدا شاید مناسب باشد تعریفی از شاخص قیمت ارائه دهید.

شاخص عددی است به صورت درصد که برای اندازه­گیری و سنجش نوسان­های عوامل متغیر (مثلا تغییرات قیمت کالاها و خدمات) در طول زمان بکار می­رود.

-      می شود واضح­تر توضیح دهید؟

یعنی وقتی بخواهیم نوسان­های یک عامل متغیر مانند «قیمت کالا یا خدمت» را در طول زمان اندازه­گیری کنیم، به منظور سهولت سنجیدن تغییرات، از اعداد شاخص استفاده می­کنیم.

-      چگونه؟

اعداد شاخص بر اساس یک رشته محاسبات به دست می­آید. شاخص را معمولا نسبت به یک زمان معین که «زمان پایه» یا «سال پایه» گفته می شود، محاسبه می­کنیم و شاخص را در دوره پایه برابر با رقم 100 می‎گیریم.

از جمله مهمترین کاربردهای شاخص قیمت محاسبه نرخ تورم، تعیین قدرت خرید پول، تبدیل متغیرهای اسمی به حقیقی است.

-      نرخ تورم را نیز همین گونه تعریف می­کنید؟

نرخ تورم درصد تغییرات شاخص قیمت در بازه­های زمانی مختلف می­باشد و بسته به اینکه چه نوع بازه زمانی را در نظر بگیریم انواع نرخ تورم را می­توان تعریف کرد.

-      می­شود مثالی بزنید؟

·        نرخ تورم ماهانه: درصد تغییرات شاخص قیمت نسبت به ماه قبل است.

·        نرخ تورم نقطه­ای: درصد تغییرات شاخص قیمت در ماه جاری نسبت به ماه مشابه سال قبل است.

·        نرخ تورم سالانه: درصد تغییرات شاخص قیمت در دوازده ماه منتهی به ماه جاری نسبت به دوره مشابه سال قبل است.

-      آیا فقط یک نوع شاخص قیمت و نرخ تورم داریم؟

خیر شاخص قیمت و نرخ تورم به اشکال مختلف مانند تورم مصرف کننده، تورم تولید کننده و صادرات و واردات محاسبه می شود

شاخص قیمت بسته به سطح قیمتی که در آن به کار گرفته می شود و کاربردهایی که دارد می تواند انواع مختلفی داشته باشد:

·        به عنوان مثال برای محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده یک سبد جامع از اقلام مصرفی خانوارها انتخاب شده و تغییرات قیمتی آن در طول زمان سنجیده می شود. کاربرد آن اندازه گیری تغییرات رفاه و سطح زندگی خانوارها در طول زمان می باشد و چون هدف این شاخص اندازه گیری تغییرات قیمت پرداختی توسط مصرف کنندگان می باشد اطلاعات قیمتی از کارگاههای خرده فروشی (آخرین مرحله فروش که اقلام مستقیما به دست خانوارها می رسد) اخذ می شود. اطلاعات مربوط به ضریب اهمیت اقلام این شاخص از هزینه صرف شده خانوارها برای هر قلم بدست می آید.

·        شاخص قیمت تولید کننده: این شاخص تغییرات قیمتی اقلام تولید شده توسط بنگاههای تولیدی را اندازه گیری می کند. نوع قیمت دریافتی در این شاخص قیمت درب کارخانه می باشد و چون این اقلام با وقفه های زمانی به دست مصرف کنندگان می رسد شاخص قیمت تولید کننده به عنوان پیش نگر شاخص قیمت مصرف کننده در نظر گرفته می شود.

·        شاخص قیمت کالاهای وارداتی و صادراتی: در هر اقتصادی بخشی از کالاهای مصرفی خانوار و همچنین نهاده های تولید از طریق واردات تهیه می شود و همچنین بخشی از اقلام تولید شده در داخل به بازارهای بین المللی صادر می شود. شاخص قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی تغییرات قیمتی این بخش از کالاها و خدمات را اندازه گیری می کند که بر هر دوی شاخص های قیمت مصرف کننده و تولید کننده تاثیر دارد. در این شاخص از ارزش کالاهای صادراتی و وارداتی برای محاسبه ضریب اهمیت استفاده می شود.

 -      آیا از نظر مصرف کننده یا تولید کننده اهمیت کالاها و خدمات با یکدیگر برای محاسبه نرخ تورم یکسان است؟

وقتی شاخص قیمت فقط برای یک کالای واحد محاسبه شود فقط از اطلاعات قیمتی آن کالا استفاده می شود اما زمانیکه شاخص قیمت برای مجموعه اقلام سبد خانوار محاسبه شود شاخص های این اقلام جهت محاسبه شاخص کل باید تجمیع شود و چون هزینه خانوار برای اقلام مختلف متفاوت می باشد بنابراین در فرایند تجمیع شاخص اقلام از میانگین وزنی استفاده می شود که وزن هریک از اقلام ضریب اهمیت آن قلم نامیده می شود. در حقیقت بسته به اینکه چه مقدار از مخارج یک خانوار برای کالایی صرف شود، ضریبی برای آن کالا در محاسبه شاخص منظور می شود.

 -      این ضریب چگونه بدست می آید؟

جهت محاسبه ضریب اهمیت كالاها از نتایج طرح هزینه درآمد خانوارها استفاده می شود بر اساس نتایج این طرح میانگین هزینه انجام شده خانوارهای کشور برای هر قلم بدست می آید که از این اطلاع به عنوان ضریب اهمیت در محاسبات نرخ تورم استفاده می شود.

این ضرایب اهمیت در سال پایه و برای اقلام سبد انتخابی محاسبه شده و تا سال پایه بعدی بدون تغییر می ماند.

-      نمی توان این ضرایب اهمیت را سالانه تغییر و با شرایط مصرف جامعه انطباق داد؟

برای محاسبه شاخص قیمت و در نتیجه نرخ تورم یک سبد کالایی انتخاب شده و روند تغییرات قیمت آن در طول زمان بررسی می شود و چون مفهوم شاخص قیمت، نسبت متوسط قیمت تعداد مشخصی کالا و خدمت در دوره های زمانی متوالی می باشد ضروری است که اقلام این سبد در این دوره های زمانی مورد مقایسه ثابت و بدون تغییر باشند پس در یک سال معین به نام سال پایه این اقلام و ضرایب مربوط به آنها مشخص شده و تا سال پایه بعدی (جهت اعمال تغییرات سلیقه خانوارها در سبد) ثابت می ماند.

در محاسبه نرخ تورم، ضرایب اهمیت كالا و خدمات مورد مصرف خانوار از نتایج طرح هزینه و درآمد خانوارها بدست می آید. نتایج این طرح معمولا اواسط سال بعد منتشر می شود. سرعت انتشار نرخ تورم برای جامعه و سیاستگذاران از اهمیت بالایی برخوردار است و نرخ تورم هر ماه روز اول ماه بعد اعلام می شود بنابراین هر سال امکان به هنگام کردن اوزان وجود ندارد.

 -      نرخ تورم برای کل کشور چگونه از نرخ تورم یا تغییر قیمت ها در استانها بدست می آید؟

نرخ تورم اعلام شده نشان دهنده میانگین نرخ تورم در کل کشور می باشد چون این عدد میانگین، از تجمیع نرخ تورم استانهای مختلف با ساختار قیمتهای متفاوت بدست می آید ممکن است نرخ تورم کل کشور قابل درک نباشد اما با محاسبه و انتشار نتایج در سطح استانها باورپذیری نرخ تورم توسط جامعه بیشتر می شود. همچنین با توجه به اتخاد تصمیم گیری های اقتصادی بر مبنای آمار و اطلاعات، تهیه شاخص های قیمت در سطح استانها می تواند به عنوان ابزار مناسب برنامه ریزی منطقه ای در اختیار مسولان محلی قرار گیرد.

-      چرا محاسبه نرخ تورم در سطح شهرهای کشور انجام نمی شود؟

در حال حاضر تفصیلی ترین سطح جغرافیایی محاسبه نرخ تورم، استان می باشد. جهت محاسبه نرخ تورم دو عامل قیمت و وزن مورد استفاده می باشد و چون تفصیلی ترین سطح نتایج طرح هزینه درآمد استان می باشد بنابراین در حال حاضر نرخ تورم هم در این سطح محاسبه می شود و امکان محاسبه در سطوح پایینتر (شهرستان، شهر، بخش و ...) وجود ندارد

-      چقدر امکان دستکاری در استخراج شاخص وجود دارد؟

فرایند محاسبه شاخص به اینگونه است که ابتدا در سال پایه اقلام سبد کالا و خدمات خانوارهای مصرف کننده بر اساس ملاکهای از قبل تعیین شده ای انتخاب و اوزان این اقلام انتخابی بر اساس اطلاعات هزینه و درآمد خانوارها محاسبه می شود. بر اساس روش محاسباتی مورد استفاده این اوزان تا تغییر سال پایه بعدی باید ثابت بماند  بنابراین در فاصله دو سال پایه به هیچ عنوان امکان تغییر اوزان وجود ندارد و فقط در زمان تغییر سال پایه و به دلیل تغییر الگوی مصرف خانوارها، اوزان به هنگام می شوند.

بعد از تعیین اوزان اطلاعات مربوط به قیمت اقلام به صورت ماهانه و در بازه های زمانی مشخص از منابع اطلاع سراسر کشور جمع آوری می شود به گونه ای که در هر ماه به صورت تقریبی تعداد 420 هزار مظنه قیمت اخذ می شود که عملا امکان هیچگونه دستکاری و تغییر اطلاعاتی به این مقیاس وجود ندارد. همچنین چون روش محاسبه شاخص قیمت به صورت زنجیره ای می باشد، تغییر در اطلاعات قیمت سبب تغییر در شاخص دوره های دیگر می شود.

 -      تفاوت متوسط قیمت ها با شاخص قیمت چیست؟

شاخص قیمت نسبت تغییرات قیمت در یک زمان مشخص نسبت به سال پایه می باشد و چون در محاسبات شاخص قیمت از نسبت قیمت های هر منبع اطلاع استفاده می شود بنابراین امکان تجمیع منابع اطلاع مختلف و متفاوت یک قلم جهت محاسبه شاخص قیمت وجود دارد. به عنوان مثال ممکن است برای قلم تلویزیون از منابع اطلاع مختلف با مشخصات و ویژگیهای مختلف قیمت اخذ شود ولی چون قیمت هر منبع اطلاع نسبت به دوره قبل همان منبع سنجیده می شود بنابراین امکان تجمیع این منابع اطلاع مختلف و محاسبه شاخص قیمت کالای تلویزیون وجود دارد.

اما متوسط قیمت میانگین قیمت منابع اطلاع های مختلف یک قلم می باشد که این منابع اطلاع باید دارای مشخصات یکسانی بوده و حتی المقدور همگن باشند به همین دلیل هست که متوسط قیمت برای تعداد محدودتری از اقلام (بیشتر کالاهای خوراکی) که این شرایط را داشته باشند، محاسبه می شود. چون اطلاعات متوسط قیمت نشاندهنده سطح قیمت کالاهای مختلف می باشد، باور پذیری بیشتری برای جامعه دارد بنابراین می تواند تایید کننده نتایج نرخ تورم باشد.

-      چرا مردم نمی توانند با نرخ های تورم اعلامی ارتباط واقعی برقرار کنند و درکشان از ارقام با نرخ های ارائه شده متفاوت است؟

دلایلی که می تواند باعث شود تا تورم ذهنی جامعه متفاوت از تورم انتشاراتی مرکز آمار ایران شود، می تواند موارد زیر باشد:

·        معمولا هر فرد تورم را بر اساس کالاها و خدمات مصرفی شخصی خود که تعداد محدودی می باشد، تخمین می زند در حالیکه مرکز آمار ایران تورم را بر اساس اطلاعات 470 قلم کالا و خدمت (که پوشش کاملی از سبد خانوارهای ایرانی می باشد) و در 357 منطقه شهری و 626 آبادی  (که به لحاظ جغرافیایی کل کشور را پوشش می دهد) محاسبه می نماید.

·        معمولا افراد در تخمین تورم ذهنی خود وزن و ضریب اهمیت کالاها و خدمات را مدنظر قرار نمی دهند ولی مرکز آمار ایران کالاها و خدمات را بر اساس وزنشان در محاسبات وارد می نماید به عنوان مثال وزن مسکن 30.5 درصد و وزن گوشت قرمز 3.2 درصد می باشد (بر اساس اطلاعات هزینه درآمد خانوار) که باعث می شود هر کدام تأثیر متفاوتی بر نرخ تورم داشته باشد.

·        معمولا افراد هرنوع گرانی و افزایش قیمت را به معنی افزایش نرخ تورم در نظر می گیرند در حالی که معنای نرخ تورم نرخ رشد قیمت هاست یعنی هر افزایش قیمتی به معنای افزایش نرخ تورم نمی باشد بلکه اگر سرعت رشد قیمت ها افزایش یابد نرخ تورم افزایش می یابد.به عنوان مثال اتوموبیلی را در نظر بگیرید که با سرعت 120 کیلومتر بر ساعت در حال حرکت است بعد از مدتی راننده پای خود را روی ترمز می گذارد و سرعت به 90 کیلومتر بر ساعت می رسد. در این مثال ما با کاهش سرعت مواجه شدیم ولی کماکان اتومبیل در حال رفتن به جلو است. به عبارتی هنوز هم سرعت داریم ولی در قیاس با قبل کمتر شده است به طور مشابه هنگامی که تورم کاهش پیدا می کند سرعت رشد قیمت ها کمتر شده ولی قیمت  ها همچنان افزایش می یابد.

·        در محاسبات نرخ تورم در مرکز آمار ایران تغییرات قیمت که ناشی از تغییر مشخصات کالاست (مانند تغییر کیفیت، وزن، مارک و...) به عنوان افزایش قیمت در نظر گرفته نمی شود و سعی می شود در هر مظنه قیمت، مشخصات خاص قلم تعریف شود و در هردوره از قلمی با همان مشخصات ثابت قیمت گیری شود تا افزایش واقعی قیمتها نشان داده شود ولی در ذهن افراد جامعه معمولا این نوع تغییرات قیمت (به دلیل تغییر مشخصات) به عنوان تورم در نظر گرفته می شود.

·        شاخص قیمت و نرخ تورم، یک نماگر میانگین است و سنجه ای برای قیمت سبد مصرفی متوسط خانوارهاست به عبارت دیگر، چون دهک های مختلف درامدی، سبدهای مصرفی متفاوتی دارند و ضریب اهمیت متفاوتی هم به کالاها و خدمات می دهند لذا تورم برای خانوارهای در دهک های درامدی متفاوت، متفاوت خواهد بود لذا بهتر است تورم را به تفکیک دهک ها ارایه نمود تا درک بهتری از آن ایجاد گردد.

-      این سبد کالایی که از آن نام می برید چگونه تشکیل می شود؟

سبد شاخص در مقاطع تغییر سال پایه تهیه و به هنگام می شود فرایند تهیه سبد به این گونه است که قبل از شروع سال پایه کالاشناسی برای به هنگام نمودن اقلام سبد مصرف کننده انجام می شود و اقلامی که ضریب اهمیت (نسبت هزینه هر کالا نسبت به کل هزینه های خانوار به عبارتی سهم هزینه هر کالا در سبد مصرفی خانوار تعیین کننده اهمیت آن است) آنها بر اساس آخرین نتایج طرح هزینه درآمد خانوارهای شهری و روستایی در طول این سالها کاهش یافته حذف و اقلام جدید که دارای اهمیت بیشتری باشند جایگزین می شوند. در تعیین اقلام، بررسی روند الگوی مصرف خانوار طی 5 سال گذشته با استفاده از نتایج طرح هزینه درآمد خانوار انجام می شود بدین شکل که نسبت متوسط هزینه اقلام به متوسط هزینه کل خانوار استخراج و با توجه طبقه بندی مصرف فردی بر مبنای هدف[1] (COICOP) برای گروههای کالایی، اقلامی انتخاب شده که بیشترین وزن نسبی در بودجه خانوار را داشته باشد و حداقل پوشش 60 درصد هزینه ها در زیر مجموعه یک گروه تامین شود. به طور مثال در گروه نان و غلات با انتخاب 18 قلم این پوشش هزینه ای تحقق می یابد.

-      اقلامی که در سبد سال پایه قرار می گیرند از چه ویژگی هایی برخوردارند؟

كالا و خدماتی که در سبد سال پایه جدید اضافه می شوند باید ویژگیهای زیر را داشته باشند:

·        مهمترین ویژگی یک كالا یا خدمت بالا بودن ضریب اهمیت در سبد خانوار می باشد به گونه ای که بتواند نماینده خوبی برای كالا یا خدمت در گروه خود باشد. در این راستا سعی شده است تا كالا یا خدمت انتخابی هر گروه پوشش مناسب ضریب اهمیت آن گروه را داشته و بتواند تغییرات قیمت آن گروه را نمایندگی کند.

·        داشتن امکان خرید و فروش و مبادله به طوری که بتوان در هر دوره قیمت عملی فروش آن كالا یا خدمت را اخذ کرد.

·        امكان تعیین مشخصات نسبتاً دقیق برای قیمت گیری داشته باشد.

·         داشتن ثبات در سبد خانوار (در طول زمان در سبد خانوار وجود داشته باشد) که برای بررسی این امر اطلاعات هزینه و درآمد سبد خانوار برای دوره های متوالی مورد بررسی قرار می گیرد.

·        با توجه به روند مصارف و هزینه های خانوارها، پیش بینی شود كه در آینده نزدیك قلم مورد نظر دارای ضریب اهمیت بالا خواهد شد.

-      قیمت کالاها چگونه و از کجا بدست می آید؟

بعد از بهنگام کردن اقلام، نوبت به انتخاب مناطق شهری، آبادی ها و کارگاههای منتخب می رسد. با توجه به اینکه امکان جمع آوری اطلاعات قیمت واحد کالا از خانوار امکان پذیر نمی باشد و ممکن است خانوار دقت لازم در ارایه اطلاعات را نداشته باشد، جمع آوری قیمت از کارگاههای خرده فروشی انجام می شود. روش آمارگیری در این طرح به صورت نمونه گیری دو مرحله‌ای است. در مرحله اول شهر یا آبادی نمونه انتخاب می شود و در مرحله دوم فهرست كارگاه‌های شهر یا آبادی نمونه تعیین و بر حسب الزامات طرح فنی نمونه گیری از جمله واریانس تغییرات قیمت، تعدادی كارگاه نمونه انتخاب شده (تعداد 60000) و جهت تكمیل پرسشنامه های قیمت به آنها مراجعه می شود.

مناطق شهری و آبادیها، بر اساس آخرین چارچوبهای موجود بهنگام می شود. بعد از تعیین مناطق شهری و آبادی های جدید فهرست برداری برای انتخاب منابع اطلاع جدید به انجام می رسد. منابع اطلاع به گونه ای انتخاب می شوند که دارای ویژگی های زیر باشند:

·        مسئول كارگاه تمایل به همكاری داشته باشد.

·        كارگاه‌درموردفعالیتی‌كه‌انجام می‌دهد دارای سابقه بوده و احتمال تغییر فعالیت آن كم باشد.

·        كارگاه دارای حجم فروش بالایی بوده و مراجعه خانوارها به آن زیاد باشد.

·        تعداد اقلام قابل قیمت‌گیری از كارگاه با توجه به نوع فعالیت آنها زیاد باشد.

·        پراكندگی كارگاههای منتخب برای هریك از فعالیتها باید بصورتی باشد تا تمام منطقة آماری مورد نظر را پوشش دهد.

در این طرح قیمت قلم اجاره بها با مراجعه مستقیم به 5500 خانوار در سراسر کشور اخذ می شود. بعد از فهرست کردن خانوارهای هر بلوک، خانوارهای اجاره نشین مشخص شده و به صورت ماهانه به آنها مراجعه می شود. لازم به ذکر است در صورتی که خانوار به دلیل تبدیل مالکیت و یا هر دلیل دیگر قادر به پاسخگویی نباشد به خانوار جایگزین مراجعه می شود به نحوی که تعداد خانوارهای پاسخگو همواره ثابت باقی بماند.

 -      تاثیر افزایش قیمت ارز بر نرخ تورم چگونه است؟

در وضعیت كنونی جهان و با وابستگی اقتصادها به یكدیگر، مسئله تراز پرداخت ها در كشورهای در حال توسعه یكی از مسائل جدی است به طوری كه قیمت واردات و حجم آن یك منشاء اساسی در افزایش قیمت های داخلی است. نرخ ارز می تواند قیمت های داخلی را از طریق تغییر در قیمت كالاهای نهایی وارداتی یا نهاده های وارداتی تحت تأثیر دهد. با توجه به اینكه با افزایش نرخ ارز ، قیمت واردات و در نتیجه هزینه نهاده های وارداتی افزایش می یابد، افزایش قیمت واردات به واسطه كاهش ارزش پول ملی می تواند یكی از عوامل ایجاد تورم داخلی باشد، یعنی تورم ناشی از افزایش ارزش واردات، كه شدت و ضعف آن نیز به میزان واردات كالاها و خدمات در جامعه نسبت داده می شود.

تورم ایجاد شده در اثر افزایش سطح قیمت ها، توان واحدهای تولیدی در حفظ ارزش واقعی منابع را كاهش می دهد، به همین دلیل نوسان های نرخ ارز و اثر آن بر متغیرهای كلان اقتصادی از جمله تورم، همواره مورد توجه سیاستگذاران اقتصادی بوده است اقتصاد ایران هم مرتبط با اقتصاد جهانی است و سطح قیمت های داخلی نمی تواند نسبت به تكانه های خارجی كه شامل نوسان های قیمت نفت، افزایش یا كاهش نرخ ارز و تغییر قیمت های واردات است، مصون بماند.

اما واقعیت آن است که  تغییرات نرخ ارز در ایران اثر قابل ملاحظه‌ای بر تورم ندارد. یک تصور اشتباه و غیر علمی در جامعه وجود دارد که فکر می‌کند به هر میزان که قیمت ارز افزایش می‌یابد شاخص قیمت‌ها نیز باید به همان میزان افزایش یابد. در صورتی که مطابق آمار مرکز آمار ایران در سال 1396 میزان واردات معادل 2,490,597 میلیارد ریال و میزان تولید ناخالص داخلی ایران معادل 16,907,079 میلیارد ریال بود. به عبارت دیگر میزان واردات تنها 14.7 درصد تولید ناخالص داخلی بوده است. بنابراین اگر فرض کنیم تمام واردات با ارز آزاد انجام شده باشد و باز فرض کنیم همه واردات را کالاهای مصرفی تشکیل دهند در این صورت افزایش 100 درصدی قیمت ارز باعث افزایش 14 واحد درصدی شاخص قیمت‌ها آن هم پس از یک سال خواهد شد. این در حالی است که تنها بخشی از واردات شامل کالاهای مصرفی می‌باشد و با ارز آزاد خریداری شده که در زمان های کوتاه مدت ممکن است افزایش محدودی بر تورم مصرف کننده داشته باشند و سایر واردات که شامل کالاهای اولیه مورد نیاز بخش های تولیدی است که بر قیمت تولید کننده تاثیر گذاشته و تاثیر آن بر تورم مصرف کننده به صورت میان مدت و بلندمدت خواهد بود و میزان افزایش تورم هم بستگی به وزن این اقلام در سبد مصرف خانوار داشته و این گونه نیست که با فرض افزایش 100 درصدی در قیمت ارز آزاد نرخ تورم هم به همان نسبت افزایش یابد.

[1] Classification of Individual Consumption According Purpose