اشتغال و بیکاری از جمله موضوعات مهم واساسی اقتصاد هر کشوری است ، به گونه ای که افزایش اشتغال و کاهش بیکاری ، به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع تلقی می شود .

نرخ بیکاری یکی از شاخص هایی است که برای ارزیابی شرایط اقتصادی مورد استفاده قرار میگیرد. از سال 1376 اطلاعات بازار کار کشور از طریق طرح آمارگیری از ویژگی های اشتغال و بیکاری خانوار حاصل میشد که به منظور بهبود کیفیت وانطباق بیشتربا مفاهیم بین المللی به ویژه سازمان بین المللی کار (ILO) مورد بازنگری قرار گرفت و به صورت طرح فعلی و با عنوان "طرح آمارگیری نیروی کار " به اجرا درآمد و تاکنون در ماه میانی هر فصل اجرا شده است.

باتوجه به اهمیت نتایج طرح در توصیف و برآورد نیروی انسانی شاغل و بیکار و همچنین چارچوب علمی این طرح از نظر کارشناسان و برنامه ریزان اقتصادی کشور ، روابط عمومی مرکز آمار ایران در گفت وگویی با دکتر حسین زاده رئیس مرکز آمار ایران ، در خصوص تغییرات بوجود آمده در نتایج این طرح در فصل بهار 99 و تاثیرات مسائلی نظیر بیماری کووید  19 نظر ایشان را جویا شده است .

 

1. هدف از اجرای طرح آمارگیری نیروی كار چیست؟

"طرح آمارگیری نیروی‌کار" با هدف شناخت ساختار و وضعیت جاری نیروی کار و تغییرات آن اجرا می‌شود. این هدف از طریق «براورد شاخص‌های فصلی و سالانه‌ نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تعداد سالانه نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها»، «براورد تغییرات فصلی و سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح کل کشور و استان‌ها» و «براورد تغییرات سالانه‌ی شاخص‌های نیروی کار در سطح استان‌ها» تأمین می‌شود.

 

2. جامعه تحت پوشش طرح آمارگیری نیروی كار چه كسانی هستند؟

جامعه تحت پوشش طرح آمارگیری نیروی کار مجموعه افرادی است که طبق تعریف، عضو خانوارهای معمولی ساکن یا گروهی در نقاط شهری یا روستایی کشور هستند. لذا، این طرح اعضای خانوارهای معمولی غیر ساکن و اعضای خانوارهای موسسه­ای را پوشش نمی­دهد.

 

3. طرح آمارگیری نیروی كار با چه روشی نمونه گیری اجرا می شود؟  و به چه تعداد خانوار نمونه مراجعه می‌شود؟

در این طرح، برای بهبود براورد تغییرات، از روش نمونه‌گیری چرخشی استفاده شده است. برای دست‌یابی به براوردهای فصلی و با توجه به ماهیت اقلام و سؤال‌های پرسش‌نامه، آمارگیری در ماه میانی فصل در دو هفته‌ی مشخص انجام می‌شود و برخی سؤال‌های پرسش‌نامه در مورد هفته‌ی قبل از آن دو هفته (هفته‌های مرجع) پرسیده می‌شود. در طی یك دوره‌ی نمونه‌ی پایه[1] از هر خانوار نمونه، حداكثر چهار بار آمارگیری به عمل می‌آید.

در سال 1399در هر فصل به 60648 خانوار معمولی ساكن و گروهی نمونه مراجعه می‌شود، كه از این تعداد 37392 خانوار در مناطق شهری و 23256 خانوار در مناطق روستایی ساكن هستند.

 

 

4. دوره مرجع و دوره اجرای طرح آمارگیری نیروی كار چه زمانی است؟

زمان آماری برای تعیین وضع فعالیت، دومین و سومین هفته تقویمی (شنبه تا جمعه) ماه میانی هر فصل است که هفته مرجع آن ماه نامیده می‌شود. زمان آمارگیری در هر فصل، سومین هفته تقویمی ماه میانی و هفته بعد از آن، یعنی هفته پس از هفته مرجع است. به این ترتیب که اگر در سومین هفته تقویمی ماه به خانوار مراجعه شود، پرسشنامه‌ها با در نظر گرفتن دومین هفته تقویمی به عنوان هفته مرجع تكمیل می‌شوند و در صورتی كه مراجعه به خانوار در چهارمین هفته ماه انجام گیرد‌، سومین هفته ماه، هفته مرجع در نظر گرفته می‌شود.

شایان ذكر است، نتایج فصلی طرح آمارگیری حتی‌الامكان برای هر فصل، حدود 20 روز بعد از اتمام آن فصل منتشر می‌شود. البته استثنائاتی هم وجود دارد، اگر اتفاق غیرمترقبه‌ای دركشور رخ دهد كه ما مجبور شویم روش اجرا یا شرایط اجرا را تغییر دهیم، احتمال دارد تاریخ اعلام نتایج تغییر كند. مانند فصل بهار سال جاری كه به دلیل شیوع بیماری كووید 19 و رعایت پروتكل‌های بهداشتی روش اجرا تغییر كرد و لذا تمامی فعالیت‌های  تحت تاثیر آن قرار گرفت.

 

5. نتایج طرح آمارگیری نیروی كار چه كاربردهایی دارد؟

شناخت وضعیت جاری شاخص‌های نیروی کار در کل کشور و استان‌ها  به منظور تدوین برنامه‌های توسعه نقش بسزایی دارد.

میزان سیاست‌ها و برنامه‌های اشتغال كشور را ارزیابی می‌كند.

میزان موفقیت سیاست‌های توسعه در سطح کل کشور و استان را ارزیابی می‌كند.

 شاخص‌های کیفی از وضعیت نیروی کار در کل کشور تهیه و ارایه می‌دهد.

به توزیع مناسب استانی و منطقه‌ای اعتبارات اشتغال‌زایی كمك قابل توجهی می‌كند.

 از سوی دیگر در داخل کشور، به عنوان منبع رسمی آمارهای بازار كار كشور از اهمیت ویژ‌ه‌ای برای مركز آمار ایران و مراكز تصمیم‌گیری كشور برخوردار است. همچنین، به عنوان منبعی برای محاسبه‌ شاخص‌های كلیدی بازار كار مورد استفاده قرار می گیرد.

 و در سطح بین المللی، معیار تعیین جایگاه كشور در بین سایر كشورها از حیث شاخص‌های نیروی‌كار است.

 

6. اطلاعات طرح آمارگیری نیرو ی‌كار با چه روشی جمع آوری می‌شود؟

در این آمارگیری، اطلاعات از طریق مصاحبه حضوری(چهره به چهره) گرداوری می‌شود. به این ترتیب كه مأمور آمارگیر برای تكمیل پرسشنامه خانوار با مطلع‌ترین عضو خانوار و برای تكمیل پرسشنامه فردی با هر یك از اعضای 10 ساله و بیشتر خانوار مصاحبه می‌كند. لازم به ذكر است چنانچه قبلا هم اشاره شد، در فصل بهار سال 1399 به دلیل رعایت پروتكل‌های بهداشتی روش اجرا تغییر كرد و در بیشتر مناطق كشور مصاحبه تلفنی جایگزین مصاحبه چهره به چهره شد. 

 

7. چه پارامترهایی در طرح آمارگیری نیروی كار اندازه‌گیری می شود؟

پارامترهای این طرح، شاخص‌های نیروی كار از جمله نرخ بیكاری، نرخ بیكاری جوانان، نرخ مشاركت اقتصادی، نسبت اشتغال، سهم جمعیت دارای اشتغال ناقص و سهم بخش‌های عمده فعالیت، تعداد افراد بیكار، تعداد افراد شاغل و تغییرات آن‌ها و بخش عمده‌ای از پارامترهای مورد نیاز شاخص‌های كلیدی بازار كار (KILM)[2] هستند.

 

 

8. در این طرح چه سوالاتی مورد پرسش قرار می‌گیرد؟

پرسش‌های این طرح در قالب دو پرسشنامه خانواری و فردی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

_ درپرسشنامه فردی ویژگی‌های فردی اعضای خانوار پرسیده می‌شود.

_ در پرسشنامه فردی وضعیت فعالیت افراد در سن كار  مورد ارزیابی قرار می‌گیرد كه شامل وضع فعالیت درهفته گذشته، ویژگی‌های شغل و فعالیت افراد شاغل، جستجوی كار، تجربه كار قبلی و طبقات جمعیت غیرفعال می‌باشد.

 

 

9. طبقه بندی‌های استاندارد استفاده شده در این طرح بر چه اساسی است؟

طبقه بندی‌های استاندارد گروه‌های عمده شغلی، گروه‌های عمده فعالیت، وضع شغلی ، مدرك و رشته تحصیلی براساس آخرین نسخه سازمان بین‌المللی كار (ILO)[3] می‌باشد.

طراحی فنی و مستندات این طرح نیز منطبق بر آخرین توصیه‌های سازمان بین‌المللی كار است و برای مقایسه‌ی بین‌المللی شاخص‌های نیروی‌كار نیز امكان بهتری را فراهم می‌كند.

 

10. محققان و كاربران چطور می توانند به نتایج این طرح دسترسی داشته باشند؟

نتایج این طرح در قالب 5 گزارش چكیده و 5 نشریه تفصیلی فصلی و سالانه منتشر می‌شود. نشریه تفصیلی فصلی شامل 9 جدول است كه اطلاعات جمعیتی كل كشور و شاخص‌های بازار كار كل كشور و استانی ارایه می‌شود. نشریه تفصیلی سالانه شامل 47 جدول است كه اطلاعات جمعیتی و شاخص بازار كار در سطح 31 استان و كل كشور برای استفاده از طریق واحد اطلاع رسانی مركز آمارایران در اختیار عموم علاقمندان، محققین، برنامه ریزان و پژوهشگران قرار می‌گیرد.

داده های خام این طرح نیز از سال 1395 برای استفاده كاربران مختلف در درگاه ملی آمار به نشانی www.amar.org.ir  قرار گرفته است.

 

11. شیوع كووید 19 چه تاثیری بر آمارهای نیروی كار فصل بهار كشور گذاشته است؟

  بررسی نتایج حاکی از مشهود بودن اثر کووید 19 بر بازار کار کشور در فصل بهار نسبت به فصل مشابه سال قبل است. مطابق این نتایج، جمعیت غیر فعال کشور افزایش و جمعیت شاغل و بیکار کشور (جمعیت فعال) با کاهش ملموسی مواجه شده است.

بررسی نرخ مشارکت اقتصادی (نرخ فعالیت) جمعیت 15 ساله و بیش‌تر در بهار 1399 نشان می‌دهد كه 41.0 درصد جمعیت در سن کار (15 ساله و بیش‌تر) از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند؛ یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. هم‌چنین نتایج نشان می‌دهد كه نرخ مشارکت اقتصادی در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی کم‌تر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ مشاركت اقتصادی كل كشور نشان می‌دهد كه این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار1398)، 3.7 درصد كاهش داشته است. بعبارت دیگر در فصل بهار سال جاری نسبت به فصل مشابه سال قبل حدود 2 میلیون نفر از بازار كار خارج شده‌اند كه بیش از 1 میلیون و 20 هزار نفر آن را زنان و 970 هزار نفر  آنرا مردان تشكیل می‌دهند.

 

12. آیا در بهار 1399 نسبت به بهار  1398 نسبت اشتغال  تغییری كرده است؟ میزان تغییرات آن چه مقدار بوده است؟

در بهار 1399، بررسی نسبت اشتغال جمعیت 15 ساله و بیش‌تر بیانگر آن است كه 36.9 درصد از جمعیت در سن كار (15 ساله و بیش‌تر) شاغل بوده‌اند. این شاخص در بین مردان بیش‌تر از زنان و در نقاط روستایی بیش‌تر از نقاط شهری بوده است. ارزیابی این شاخص گویای آنست كه در بهار 1399 نسبت به بهار 1398، نسبت اشتغال به میزان 2.9 درصد كاهش یافته است و در واقع در بهار سال جاری نسبت به فصل بهار سال گذشته حدود 1 میلیون و 500 هزار نفر از جمعیت شاغل كاسته شده است. چنانچه میدانید با شیوع بیماری كووید 19 بسیاری از كسب و كارها به حالت تعطیل یا نیمه تعطیل درآمدند و بعبارت دیگر در ماه‌های اخیر بازار كار نه تنها در كشور ما بلكه در كل جهان متاثر از این بحران بوده است كه به طرق مختلف این اثرات نمود پیدا كرده‌اند، بررسی نتایج طرح آمارگیری نیروی كار نشان می‌دهد این بیماری بازار اشتغال ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.

 

13. تغییرات ساعت كار شاغلان در بهار1399 نسبت به بهار1398چگونه بوده است؟ آیا روند افزایش داشته یا كاهشی بوده است؟

بررسی جمعیت شاغل به تفكیك ساعت كار در بهار 1399 گویای آنست كه حجم ساعت كار انجام شده در طول یك هفته مرجع توسط جمعیت شاغل نسبت به فصل مشابه سال 1398 بیش از 195 میلیون نفر ساعت كاهش یافته است و از یك میلیارد و 121 میلیون نفر-ساعت به 926 میلیون نفر-ساعت در دوره مورد بررسی رسیده است. همچنین متوسط ساعات كار هفتگی نیز در این فصل نسبت به فصل مشابه سال قبل با كاهش محسوسی مواجه شده است و از 45.8 ساعت در هفته در بهار 1398 به 40.4 ساعت در هفته برای هر نفر شاغل در بهار امسال رسیده است كه حاكی از كاهش محسوس ساعت كار انجام شده توسط جمعیت شاغل در فصل بهار 1399 می‌باشد. 

بطور كلی، 56.1 درصد از جمعیت شاغل، 44 ساعت و بیشتر و  36.7 درصد كمتر از 44 ساعت در هفته مرجع كار كرده‌اند و 7.2 درصد نیز در هفته مرجع موقتاً در سركار خود حاضر نبوده‌اند

 

14. اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی در بهار 1399 نسبت به بهار 1398 و سهم آ» چه تغییری كرده است؟

بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد كه بخش خدمات با 49.7 درصد بیش‌ترین سهم اشتغال را به خود اختصاص داده است كه بخش‌های صنعت با 31.8 و كشاورزی با 18.6 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. سهم شاغلان بخش کشاورزی در بهار 1399 نسبت به فصل مشابه سال قبل 0.3 درصد کاهش و سهم شاغلان بخش صنعت 0.3 درصد و سهم شاغلان بخش خدمات 0.1 درصد افزایش داشته است. با نگاهی به جمعیت شاغل مشاهده می شود، جمعیت شاغل بخش كشاورزی بیش از 365 هزار نفر یعنی 7.8 درصد نسبت به بهار سال گذشته كاهش یافته است. همچنین بررسی جمعیت بخش‌های صنعت و خدمات نیز نشان می‌دهد جمعیت بخش‌های مذكور در بهار  1399 نسبت به بهار 1398 به ترتیب به میزان 402 هزار نفر معادل 5.2 درصد و 733 هزار نفر معادل 6 درصد كاهش یافته‌اند. 

اگر بخواهیم به صورت دقیق‌تر بگوییم، به طور كلی از 20 گروه فعالیت‌های عمده اقتصادی، فقط 5 گروه فعالیتی با افزایش جمعیت شاغل در بهار 1399 نسبت به بهار1398 مواجه شده‌اند و سایر گروه‌های فعالیتی كاهش شاغلان را در دوره مورد بررسی تجربه كرده‌اند. لازم به ذكر است كه بیشترین میزان افزایش جمعیت شاغل مربوط به گروه سلامت انسان و مددكاری اجتماعی است كه این نیز خود شاهدی بر تاثیر بیماری كووید 19 بر بازار كار كشور در دوره مذكور است. بیشترین كاهش نیز مربوط به رشته فعالیت‌های كشاورزی، صنعت–ساخت، عمده‌فروشی و خرده‌فروشی،  حمل و نقل، آموزش و هتل و رستوران می‌باشد.

 

15. براساس نتایج طرح آمارگیری نیروی كار میزان نرخ بیكاری بهار 1399 چه مقدار است و نسبت به بهار 1398 چه تغییری كرده است؟

بررسی نرخ بیکاری جمعیت 15 ساله و بیش‌تر نشان می‌دهد كه 9.8 درصد از جمعیت فعال، بیکار بوده‌اند. بر همین اساس نیز نرخ بیکاری در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییرات نرخ بیكاری كل كشور نشان می‌دهد كه این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (بهار 1398)، 1.1 واحد درصد كاهش داشته است.

 

16. تغییرات نرخ بیكاری جوانان 24-15 ساله در بهار 1399نسبت به فصل مشابه چگونه است؟

  بررسی نرخ بیکاری جوانان 24-15 ساله حاکی از آن است كه 24.5 درصد از جمعیت فعال این گروه سنی بیکار بوده‌اند. این شاخص در بین زنان نسبت به مردان و در نقاط شهری نسبت به نقاط روستایی بیش‌تر بوده است. بررسی روند تغییـرات نرخ بیكاری جوانان 24-15 ساله كل كشور نشان می‌دهد كه این شاخص نسبت به فصل مشابه در سال گذشته 2.0 درصد کاهش یافته است.

 

17. در دوره مورد بررسی تغییرات جمعیت غیرفعال به چه نحو بوده است؟

جمعیت غیرفعال نشان می‌دهد، چه تعداد از جمعیت در سن كار، خارج از بازار كار هستند. در بهار 1399 بیش از 36 میلیون و 700 هزار نفر از جمعیت در سن كار، خارج از بازار كار بوده‌اند كه در مقایسه با فصل مشابه سال قبل به میزان 2 میلیون و 760 هزار نفر به جمعیت غیر فعال افزوده شده است. از این میزان در حدود 1 میلیون و 300 هزار نفر مردان و  بیش از 1 میلیون و 460 هزار نفر از زنان در فصل بهار 1399 نسبت به فصل مشابه سال قبل به جمعیت غیرفعال اضافه شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد بخش قابل توجهی از این میزان افزایش در جمعیت غیرفعال مربوط به افزایش جمعیت زنان خانه‌دار با رقم یك میلیون و 72 هزار نفر بوده و 509 هزار نفر نیز به جمعیت دارای درآمد بدون كار افزوده شده كه 430 هزار نفر آن مربوط به مردان بوده است.

نكته حائز اهمیت در بررسی آمارهای جریان نیروی كار در بهار 1399 این است كه مهم‌ترین جابجایی و تغییر وضع فعالیت، از بیكار به غیرفعال و از شاغل به غیرفعال بوده است و در قیاس با فصول قبلی، غیرفعالانی كه كماكان در این فاصله در وضعیت غیرفعال مانده‌اند افزایش یافته است.

بررسی ماتریس جریان نیروی كار نیز حاكی از آن است كه در فصل بهار 1399 نسبت به فصل مشابه سال قبل، وضع فعالیت 14.8 درصد از افراد شاغل به غیرفعال تغییر یافته و 37.2 درصد از افراد بیکار جویای كار نیز در همین مدت از بازار كار خارج شده‌اند. 93.6 درصد از افراد غیرفعال نیز طی این مدت در همان وضعیت غیرفعال باقی مانده‌اند.

لازم به توضیح است اشتغال در بازار كار ایران تنوع زیادی دارد؛ از اشتغال پاره‌وقت، موقتی، كاركن فامیلی بدون مزد و غیررسمی و غیرمتشكل گرفته تا قراردادهای كاری كوتاه‌مدت. بعضاً نیز درصدی از شاغلین كشور از ثبات و دوام كمتری برخوردار بوده‌اند. در نتیجه، در شرایطی نظیر شیوع بیماری كرونا كه در همه كشورها بر اقتصاد و بازار كار تأثیرات قابل توجهی گذاشته، این دسته از شاغلین، یا به جمعیت بیكار اضافه شده‌اند و یا در مواردی كه اشتغال افراد از اولویت كمتری در معیشت خانوار برخوردار بوده، به جمعیت غیرفعال افزوده شده‌اند.